Ιστορία μιας βυζαντινής επιγραφής του Πυργετού

Από τον Σταύρο Γουλούλη

Σε κάθε ιστορικό τόπο της Ελλάδας υπάρχουν μνημεία που μας φωνάζουν αλλά δεν τα καταλαβαίνουμε: μνημεία οικοδομών, τέχνης, πρακτικής ζωής, μνημεία Λόγου, κείμενα, λόγιες ή λαϊκές διατυπώσεις, μύθοι, παραδόσεις, έθιμα, τοπωνύμια. Δεν ζήσαμε στην εποχή τους, δεν ξέρουμε τι σήμαιναν τότε ούτε σε τι κύκλο εργασιών εντάχθηκαν.

Ένα τέτοιο άγνωστο παρελθόν έχει να μας διηγηθεί ο Πυργετός από το ίδιο το όνομά του και από κάποια λείψανα του παρελθόντος του.

«Πυργετός», εκ του «Πυργωτός»: ένα Βυζαντινό όνομα που απαντά π.χ. στα μεσαιωνικά Τρίκαλα. Ωστόσο το όνομα έρχεται σε αντίθεση με αυτό που περιμένουμε: πού είναι οι πύργοι του κάστρου του, όπως τέτοιο έχει ο κοντινός Πλαταμώνας; Το ερμηνεύουμε όμως σωστά; Αντί για κάστρο, όπως θα περίμενε κανείς, υπάρχει φυσική οχύρωση.

Περιηγητές όπως ο Γάλλος L. Heuzey στα μέσα του 190υ αιώνα εντόπισαν κάτω από τον Πυργετό μια ομάδα πέντε ναών, δηλαδή σε μια πυκνότητα που εκπλήττει. «Μπουρουβάρι» ή «Μπουλουβάρι» λέγεται το μέρος μέχρι σήμερα. Κοντά είναι και ο παλαιός οικισμός «Διαβατός», που απαντά σε τουρκικό έγγραφο του 1454/55, μαζί με τα Αμπελάκια.

Ο L. Heuzey, όντας προετοιμασμένος από την πατρίδα του και γνώστης των αρχαίων πηγών, δεν δίστασε να εντάξει στην περιοχή των εκβολών του Πηνειού τόσο την πόλη Φίλα που έκτισαν εδώ οι Μακεδόνες βασιλείς, όσο και το μεσαιωνικό Λυκοστόμιο (Ο επίσκοπος Λυκοστομίου ή Θεσσαλικών Τεμπών αναφέρεται μεταξύ 10ου και 13/14ου αι. Από τον 14ο αι. μετακομίζει στον Πλαταμώνα). Υποθέτει γι’ αυτό ότι μερικές αρχαίες επιγραφές πακτωμένες στους παραπάνω ναούς προέρχονται από τη Φίλα. Αναφέρει επίσης και την επιγραφή ενός επισκόπου, που όμως δεν την δημοσίευσε τελικά.

Την επιγραφή αυτή τελικά την είδε και την κατέγραψε ο Μαργαρίτης Δήμιτσας (Αχρίδα, 1829 - Αθήνα, 1903), ο εκπαιδευτικός που δημοσίευσε τους απόηχους της μακεδονικής τοπογραφίας και επιγραφικής στο μοναδικό βιβλίο-εθνικό μνημείο «Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις» (1896).

Ωστόσο τα επόμενα χρόνια κανείς ερευνητής από όσους έγραψαν κάτι για την περιοχή δεν διάβασε την επιγραφή στον Δήμιτσα για να σχολιάσει τις πολύτιμες πληροφορίες της. Ούτε η αείμνηστη Α. Αβραμέα στην αξεπέραστη «Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204» (1974), ούτε ο Ρ. Magdalino στην «Ιστορία της Θεσσαλίας στα 1267-1393» (1976), ούτε ο Ν. Νικονάνος που είχε έλθει στο Διαβατό (Αρχ. Δελτίο-27, 1972), ούτε πρωτίστως η Νόννα Παπαδημητρίου στην υψηλού επιπέδου διατριβή της για την «Επισκοπή Πλαταμώνος και Λυκοστομίου» (1984,
2007).

Γράφει λοιπόν ο Μ. Δήμιτσας για την επιγραφή πιστεύοντας ότι έχει να κάνει με έναν επίσκοπο της επισκοπής Λυκοστομίου, την έδρα της οποίας (τον οικισμό Λυκοστόμιο) ταυτίζει ανεπιφύλακτα με τον Πυργετό:

«Αύτη ευρέθη εν χωρίω Πυργετώ, εν τη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου επί Βωμού. Ο λίθος έχει πλάτος μεν 1,99 και ύψος 0,64... Συνίσταται εκ δύο επικών διστίχων, εν οις επιανείται η ευθυτάτη πίστις και η φιλοξενία του ανωνύμου νεκρού. Παρατηρητέον δε ότι λίθος τοσούτον μέγας αδύνατον ην να μετενεχθεί μακρόθεν και ότι ευρέθη εν τοις πέριξ της πόλεως», δηλαδή ανατολικά του χωρίου στην περιοχή των πέντε ναών.

Το κείμενο (η μεταγραφή του είναι σχεδόν αυτή του Μ. Δήμιτσα) έχει ως ακολούθως:

εκθύμως φιλέων δίδυμον κορυφήν αρετάων ευθυτάτην πίστιν ηδε φιλοξενίην, των μετα και συναπήρεν από χθόνος ες βίον άλλον ξείνοισι προλιπων καί γε πένησι πόθον. (Μ. Δήμιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγομένοις, 157)

Ποθώντας με όλη του την ψυχή δίδυμη κορυφή αρετών, την ολόισια πίστη και τη φιλοξενία, μαζί με αυτές έφυγε από τη γη στον άλλο βίο, αφήνοντας πόθο σε ξένους και πτωχούς.

Η μαρμάρινη πλάκα σήμερα είναι πακτωμένη στον νότιο τοίχο του ναού. Δεν είναι γνωστό βέβαια από ποιο μνημείο προέρχεται, όμως σίγουρα η πιο οικονομική λύση είναι να υπήρχε ανέκαθεν στο ίδιο μνημείο. Αρκεί όμως να αποδειχθεί ότι αυτό είναι Βυζαντινό.

Ένα πρώτο σχόλιο: ο συγγραφέας ενώνει την πρώτη και την τελευταία λέξη, «εκθύμως» (από ψυχής) και «πόθον». Ο τιμώμενος έδωσε πολλή αγάπη και εισέπραξε την αγάπη αυτών που ευεργέτησε. Πρέπει να έχει κανείς μεγάλο πόθο ψυχής (θυμού) αλλά και να είναι απλός μέσα στην παιδεία του. Το Ευαγγέλιο δεν ορίζει θαύματα ως μέτρο κρίσεως αλλά: «ελεημοσύνη» στους «πεινώντες», «φιλοξενία» στους «ξένους», «παρηγοριά» στους «φυλακισμένους»... Απλά πράγματα!

Ενδεχομένως ο ανώνυμος φιλάνθρωπος είχε ιδρύσει κάποιο ίδρυμα, πανδοχείο και μαζί πτωχοκομείο. Η προσφορά του ήταν η πίστις, η εκκλησιαστική δράση, και η φιλοξενία «ξένων» και «πενήτων». Οι πένητες θα ήταν οι φτωχοί κάτοικοι της περιοχής, της επισκοπής Λυκοστομίου. Οι ξένοι θα ήταν οι περαστικοί και προσκυνητές, που πήγαιναν κι έρχονταν από ξηρά ή από το λιμάνι του Πηνειού, κοντά στο Καστρί Λουτρό, για Θεσσαλονίκη ή Λάρισα.

Κάπου στην περιοχή είναι λοιπόν ο επισκοπικός ναός του Λυκοστομίου, αν δεν αφορά σε μια παλαιότερη φάση του ίδιου του ναού του Αγίου Γεωργίου. Το παράξενο σχήμα του, βασιλική αλλά στο ανατολικό τμήμα τρίκογχος, όντας μνημείο μεγάλης κλίμακας, χρειάζεται απλώς έρευνα να δούμε αν οδηγεί σε βυζαντινή φάση, αφού το υπάρχον κτίσμα χρονολογείται πριν από το 1857 ή ακόμη πριν από το 1799 που αναφέρει ο Δήμιτσας.

Ή μήπως εδώ ήταν η «Ιερά μονή Λυκοστομίου» που αναφέρεται σε ενθύμηση αγιορείτικου κώδικα του 1337; Όλα είναι ανοικτά ακόμη.

Η επιγραφή σε ομηρικό στίχο μπορεί να χρονολογηθεί στη μεσοβυζαντινή εποχή και από τον τύπο των γραμμάτων και με βάση τον ιστορικό περίγυρο, όπως θα δούμε. Οπωσδήποτε ανοίγει έναν απίστευτο κόσμο λογιότητας, της βασιλεύουσας ή και της Θεσσαλονίκης, που δεν ξέρουμε τι θέση είχε σε μια αγροτική περιοχή, δηλαδή σε έναν κόσμο με καλύβες. Γνωρίζουμε όμως τι ενδιαφέρον είχε το Βυζάντιο για την περιοχή αυτή; Ήδη τον 9ο αι., εδώ πιθανότατα, υπηρετούσε ο Θωμάς, ως «άρχων του Λυκοστομίου», στον οποίο ο Φώτιος αφιέρωσε το περίφημο Λεξικό του.

Τι συνέβαινε άραγε; Γιατί τότε το Βυζάντιο είχε ανακαλύψει την περιοχή των Τεμπών κι έστελνε εδώ ανθρώπους μιας ελίτ; Κάποιος λόγος θα υπήρχε.

Είναι γεγονός ότι αφότου οι επιδρομές των Βουλγάρων την ίδια εποχή (9ος - 11ος αι.) διέκοψαν την κυκλοφορία στην Εγνατία οδό οι (Δυρράχιο-Κωνσταντινούπολη), η επικοινωνία με Ιταλία γινόταν μέσω της οδού Θεσσαλονίκης-Νότιας Ελλάδας μέχρι την Πάτρα κι από εκεί με πλοίο στη Σικελία και Νότια Ιταλία. Έτσι το 904, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Αγαρηνούς, κάποιοι Ιταλιώτες προσκυνητές περνώντας τα Τέμπη είδαν εδώ να έρχεται κατηφής ο Άγιος Δημήτριος ζητώντας παρηγοριά από τον Άγιο Αχίλλειο. Εδώ ήταν τα σύνορα των δύο Μητροπόλεων της Θεσσαλίας, Πρώτης και Δευτέρας, Θεσσαλονίκης και Λαρίσης.

Γιατί όμως δεν σώθηκε εδώ κοντά το τοπωνύμιο Λυκοστόμιο, το «στόμιο του λύκου», το οποίο διατηρήθηκε σε άλλα μέρη στην Ελλάδα (Καβάλα, Ήπειρος, Ιωάννινα, κοκ);

Μήπως λόγιοι σαν αυτούς που φιλοτέχνησαν ένα τέτοιο σε ομηρική γλώσσα επίγραμμα έφτιαξαν και το όνομα Λυκοστόμιο, ακριβώς λόγω ελλείψεως μεγάλων οχυρωματικών έργων στην περιοχή; Έτσι, για να «αποτρέπει», να προκαλεί δέος σε όσους θα ήθελαν να διεισδύσουν με κακές διαθέσεις στην πεδινή Θεσσαλία. Κι αυτό θα έγινε, επειδή κάποιοι αρχαίοι μύθοι μιλούσαν για τη δράση στην περιοχή των εκβολών του Πηνειού ενός ανθρωποφάγου και ζωοκτόνου λύκου! Άλλη μια ιστορία που χρειάζεται ακόμη πιο ειδική έρευνα, θρησκειολογική και τοπογραφική.

Ο Πυργετός δεν είχε κάποια αξιόλογη τεχνητή οχύρωση, γ1ατί αυτή θα σωζόταν. Μερικοί λόγιοι ισχυρίσθηκαν ότι το όνομά του προέρχεται από κάποιον πύργο, ακόμη και τουρκικό. Αλλά τέτοιοι πύργοι υπήρχαν παντού, και γιατί δεν είπαν το μέρος «Πύργο», «Παλαιόπυργο» κτο; Όμως το χωριό διαθέτει φυσική οχύρωση, μια και βρίσκεται πάνω από το βαθύ ρέμα του Λάκκου που κατεβαίνει από τον Όλυμπο, και έτσι εξηγείται το τοπωνύμιο: η κατάληξη (-ωτός) που δηλώνει σχήμα ή παρομοίωση, υποδηλώνει τον φυσικώς οχυρό χώρο.

Η επιγραφή στην ομηρική γλώσσα που από απίθανη σύμπτωση παρέμεινε στο περιθώριο, αν και εμφανής και δημοσιευμένη, δίνει την αφορμή να ερευνηθούν τα παλαιά «αρχεία» αυτού του τόπου πάνω στη δημοσία οδό της Ανατολικής Ελλάδος, δηλαδή σε ένα κέντρο-απόκεντρο του Βυζαντινού κόσμου.

Αν συνεχισθεί η έρευνα, ιδίως στον ναό του Αγίου Γεωργίου, όπου η 7η Εφορεία έχει τον πρώτο λόγο, ίσως κάνουμε ένα μεγάλο Βήμα για να δούμε τη συνέχεια της ζωής σε έναν τόπο εκπληκτικής ομορφιάς, όπως είναι οι εκβολές του Πηνειού.

Προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να συμβάλει η Τοπική Αυτοδιοίκηση και η Τοπική Εκκλησία, όλοι μας.

* ΣΗΜ.: Το δημοσίευμα αντανακλάται σε πορίσματα σχετικής ανακοίνωσης στο Πανεπιστήμιο Βόλου, Σχολή ΙΑΚΑ, στα μέσα του παρελθόντος Μαρτίου, που θα δημοσιευθεί σύντομα. Αποσκοπεί στην πρόκληση ενδιαφέροντος στην Τοπική κοινωνία.

* Ο Σταύρος Γουλούλης είναι διδάκτωρ Βυζαντινής Τέχνης

πηγή: έντυπη έκδοση εφημερίδας "Ελευθερία"
φωτογραφίες: pirgetos.com