Οι τράπουλες του κόσμου στο πέρασμα των χρόνων

Η τυπική τράπουλα των 52 καρτών -54 με τα τζόκερ- δεν είναι παγκόσμια.

Η περίπλοκη καταγωγή των πανταχού παρών τραπουλών.

Δείτε ακόμη:
Κάποτε, κάποιοι έβαλαν και πέμπτη φυλή στις τράπουλες
Αλήθειες και μύθοι για την τράπουλα Ταρώ
Το Μυστήριο της Τράπουλας

Οι τράπουλες, ανάλογα με το ποιον ρωτήσει κανείς, θα πει ότι ξεκίνησαν γύρω στον 9ο αιώνα, ή τον 11ο ή τον 13ο, και εξαπλώθηκαν επειδή όλοι κατάλαβαν αμέσως πόσο διασκεδαστικά ήταν τα διάφορα παιχνίδια με αυτές.

Έχουν όμως και πολλά μυστήρια. Τα βασικά πράγματα που κανείς δεν ξέρει για τα τραπουλόχαρτα είναι πολλά. Για παράδειγμα, δεν είναι καταγεγραμμένες ιστορικά.

Στη σημερινή εποχή, υπάρχει ένα κυρίαρχο είδος τράπουλας: ο γνωστός των 52 χαρτιών, με τέσσερις φυλές και δύο χρώματα. Αυτή όμως, δεν είναι η μόνη τράπουλα. Υπάρχουν τράπουλες με φυλές κουδούνια και βελανίδια και ξίφη, κάρτες που είναι κυκλικές ή πολύ ψηλές και λεπτές, τράπουλες με περισσότερα από 100, ή λιγότερα από 25 φύλλα.

Ακόμα και τα παιχνίδια που παίζονται με μια τράπουλα αποτελούν μυστήριο.

Εικονογράφηση του 1843 από την Κίνα που δείχνει μια γυναίκα να παίζει με τράπουλα

Το πιο βασικό ερώτημα στην ιστορία των τραπουλών -ποιος και πού επινοήθηκαν- δεν έχει οριστική απάντηση. "Υπάρχουν διάφορες θεωρίες", λέει ο Peter Endebrock, ιστορικός παιγνίων, μελετητής και συλλέκτης από τη Γερμανία. "Προέρχονται από την Ασία, αυτό είναι ξεκάθαρο, αλλά από πού ακριβώς και πώς ήρθαν στην Ευρώπη, δεν είναι ξεκάθαρο". Οι ιστορικοί παιγνιοχάρτων υποθέτουν γενικά ότι τα τραπουλόχαρτα κατάγονται είτε από την Κίνα, είτε από την Περσία, ίσως από την Ινδία -αλλά και πάλι, η τεκμηρίωση είναι σπάνια.

Ορισμένες πηγές αναφέρουν το κινέζικο παιχνίδι yezi ge, που μεταφράζεται σε "παιχνίδι φύλλων", ως το πρώτο παιχνίδι με χαρτιά. Υπάρχουν αναφορές ότι το yezi ge παιζόταν ήδη από το 800 μ.Χ.. Ωστόσο, μια μελέτη το 2009 διαπίστωσε ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα "φύλλα" ήταν χαρτιά και υποθέτουν ότι παιζόταν με ζάρια, όπως και άλλα κινέζικα παιχνίδια της εποχής. Στην πραγματικότητα, μέχρι τον 15ο αιώνα, την εποχή δηλαδή που τα παιγνιόχαρτα άρχισαν να παίζονται παγκοσμίως, κανείς δεν είχε προτείνει ότι το yezi ge μπορεί να ήταν τέτοιο παιχνίδι. Η ίδια μελέτη αναφέρει ένα αστυνομικό αρχείο του 1294 ως το πρώτο αρχείο παιγνιοχάρτων και στο οποίο αναφέρεται ότι μερικοί τζογαδόροι από την κινεζική επαρχεία Σαντόνγκ συνελήφθησαν και κατασχέθηκαν τα χαρτιά και τα τυπογραφικά τους. Στην συγκεκριμένη αναφορά δεν είναι σαφές αν οι τζογαδόροι έπαιζαν κάποιο παιχνίδι. Σε διάφορα μουσεία στον κόσμο υπάρχουν κομμάτια περγαμηνής σε μέγεθος χαρτιών που χρονολογούνται γύρω στον 13ο αιώνα, αλλά δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα αν ήταν πραγματικά τραπουλόχαρτα ή απλά κομμάτια περγαμηνής που μοιάζουν με τραπουλόχαρτα.

Τμήμα τράπουλας από τα μέσα του 13ου αιώνα από την Αίγυπτο

Η παλαιότερη πλήρης τράπουλα που είναι γνωστή σήμερα ονομάζεται Cloisters Deck και έχει πάρει το όνομά της από το μουσείο στο οποίο ταυτοποιήθηκε και χρονολογείται. Είναι από τα τέλη του 15ου αιώνα, πιθανότατα φτιάχτηκε στην περιοχή της Βουργουνδίας στην Ολλανδία και μοιάζει με τα σύγχρονα πρότυπα. Διαθέτει 52 κάρτες με τέσσερις φυλές, με αριθμούς και φιγούρες. Μια άλλη διάσημη παλιά τράπουλα είναι η τράπουλα των Μαμελούκων, που βρίσκονται στο Μουσείο του Τοπ Καπί στην Κωνσταντινούπολη. Δεν είναι πλήρης και χρονολογείται περίπου στο 1500. Μερικά από τα χαρτιά της είναι πιθανώς πολύ νεότερα, καθώς φαίνεται ότι κάποιος πήρα από κάποια άλλη για να αντικαταστήσει μερικά που έλειπαν.

Οι περισσότερες πηγές συμφωνούν ότι τα τραπουλόχαρτα εμφανίστηκαν ξαφνικά, κάποια στιγμή, στην Ευρώπη, πριν από τις γνωστές τράπουλες. Ο Michael Dummett, φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και ένας από τους ιδρυτές της Διεθνούς Εταιρείας Παιγνιόχαρτων δηλώνει ότι αυτό συνέβη το τελευταίο τέταρτο του 1300, στην εποχή της αλληλεπίδρασης μεταξύ της χριστιανικής Ευρώπης και των ισλαμικών δυνάμεων, λόγω των Σταυροφοριών. "Όταν οι στρατιώτες δεν έχουν κάτι να κάνουν, τις περισσότερες φορές δηλαδή, τι κάνουν; Σήμερα παίζουν βιντεοπαιχνίδια, αλλά τότε, έπαιζαν χαρτιά", λέει η Emilia Maggio, ιστορικός, μεταφραστής και μέλος του συμβουλίου της εταιρείας.

Φαίνεται πιθανό, αν και δεν είναι αποδεδειγμένο, ότι οι τράπουλες εισήχθησαν στην Ευρώπη μέσω των συνοριοφυλάκων κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών. Για παράδειγμα, η τράπουλα των Μαμελούκων είναι πανομοιότυπη με τις σύγχρονες ισπανικές κάρτες.

Όπως και αν έφτασαν στην Ευρώπη οι τράπουλες, οι Ευρωπαίοι τις λάτρεψαν. Στην αρχή, ήταν κυρίως για τους πλούσιους, μιας και ήταν ζωγραφισμένες στο χέρι και ήταν εξαιρετικά περίτεχνες, με εξωτικές βαφές και όμορφα σχέδια. Για παράδειγμα, η τράπουλα των Μαμελούκων είναι τόσο καλά διακοσμημένη που είναι δύσκολο να πει κανείς ποιο χαρτί είναι ποιο. Ακόμη και πριν από την τυπογραφεία του Γουτεμβέργιου, άλλα, λιγότερο εξελιγμένα πιεστήρια κατάφεραν να δημιουργήσουν τράπουλες. Κανείς δεν ξέρει πόσες διαφορετικές τράπουλες έχουν δημιουργηθεί σε χώρες ή και περιοχές της Ευρώπης.

Χαρτιά από την Cloisters Deck, από τον 15ο αιώνα

Η τράπουλα Cloisters έχει ως θέμα το κυνήγι, το οποίο ήταν αρκετά κοινό -κυνηγετικά σκυλιά, ελάφια κ.ά.. Κάποιες τράπουλες είχαν φυλές που εκπροσωπούσαν τις μεγάλες οικογένειες της Ευρώπης. Όμως, μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα, με το τυπογραφείο και τη δημοτικότητα των τραπουλών, ο σχεδιασμός και η διάταξη άρχισαν να τυποποιούνται. Δεν υπήρχε όμως ένα κυρίαρχο πρότυπο -τουλάχιστον όχι ακόμα. Χρησιμοποιήθηκαν τέσσερις διαφορετικοί τύποι ευρέως: ο γερμανικός, ο ελβετικός, ο γαλλικός και ο λατινικός (χρησιμοποιείται στην Ισπανία και την Ιταλία). Αυτά, οριοθετούνται από τα τέλη του 1400 και μετά. Υποτίθεται ότι η λατινική ήρθε πρώτη, μιας και είναι σχεδόν ίδια με εκείνη των Μαμελούκων, και την ακολούθησαν η ελβετική, η γερμανική και τέλος, η γαλλική.

Η τράπουλα των Μαμελούκων, καθώς και οι σύγχρονες στην Ιταλία και την Ισπανία, αποτελούνται συνήθως από 40 χαρτιά -7 αριθμημένα και 3 φιγούρες-, αν και υπάρχουν και με 48 ή 52. Χωρίζονται σε τέσσερις φυλές: Κύπελλα, νομίσματα, σπαθιά και μπαστούνια (η τελευταία μερικές φορές αποκαλείται ραβδιά ή ρόπαλα). Μια τράπουλα 40 χαρτιών έχει, για κάθε φυλή, κάρτες αριθμών, από το 1 ως το 7, και τρία φύλλα με πρόσωπα. Τα πρόσωπα είναι ο fante (φάντης), ο cavallo (ιππότης) και ο re (βασιλιάς) (οι λέξεις είναι ιταλικές).

Οι γερμανικές τράπουλες αποτελούνται συνήθως από 32 ή 36 φύλλα, με τέσσερις φυλές: φύλλα, κουδούνια, βελανίδια και καρδιές. Η ελβετική τράπουλα έχει 36 φύλλα σε τέσσερις φυλές, με τα τριαντάφυλλα αντί των φύλλων. Καμία από τις τρεις τράπουλες δε χωρίζει τις φυλές σε χρώμα. Μόνο η γαλλική το κάνει αυτό. Επίσης, η γερμανική διαφέρει στη σύνθεσή της. Τα 32 φύλλα των τεσσάρων φυλών αποτελούνται από χαρτιά με αριθμούς, από το 7 ως το 10, ενώ οι κάρτες με φιγούρες είναι οι unter (κατώτερος αξιωματικός), ober (ανώτερος αξιωματικός), könig (βασιλιάς) και ass (άσος). Τα ίδια χαρτιά είναι και στην ελβετική τράπουλα.

Αναπαραγωγή μερικών χαρτιών της τράπουλας Mamluk και δίπλα, ο σημερινός βαλές

Η γαλλική τράπουλα είναι μακράν η πιο δημοφιλής τράπουλα στον κόσμο. Ακόμη και σε χώρες με δικά τους πρότυπα, όπως η Ιταλία και η Γερμανία, ο κόσμος χρησιμοποιεί την γαλλική τράπουλα. Αποτελείται από 52 χαρτιά, με τέσσερις φυλές -τριφύλλια (trèfles), καρό (carreaux), πίκες (piques) και καρδιές (coeurs)-, σε δύο χρώματα (κόκκινο και μαύρο). Η δημοτικότητά της οφείλεται στο ότι οι φυλές είναι τα πιο εύκολα για σχεδίαση. Επίσης, είναι η αγαπημένη των πιο ιμπεριαλιστικών δυνάμεων των τελευταίων δύο αιώνων: της Γαλλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ. Τέλος, χρησιμοποιείται για μερικά από τα πιο δημοφιλή παιχνίδια στον κόσμο, όπως το μπριτζ και το πόκερ.

Αυτές οι τέσσερις τράπουλες είναι οι πιο διαδεδομένες στη Δύση, αλλά δεν είναι οι μοναδικές -και δεν αναφερόμαστε σε τράπουλες για συγκεκριμένα παιχνίδια όπως το Uno ή τις ταρώ.

Μιας και ο λόγος για την τράπουλα ταρώ, οι ερευνητές, ειδικά ο Dummett, έχουν βάλει στόχο να την απομυθοποιήσουν. Οι τράπουλες ταρώ ήρθαν αργότερα από τις άλλες και αποτελούνταν από νέα φύλλα που προστέθηκαν στα υπάρχοντα, πρώτα στην Ιταλία στα μέσα του 1400, όπου ονομάστηκαν "κάρτες θριάμβου" (triumph cards) -αργότερα ονομάστηκαν "ατού" (trump). Σύμφωνα με όλες τις έρευνες, δεν είχαν σχεδιαστεί για να λένε το μέλλον, αλλά για μερικά διασκεδαστικά νέα παιχνίδια, εκδοχές των οποίων εξακολουθούν να παίζονται μέχρι και σήμερα. Τα παιχνίδια ταρώ είναι περίπλοκα, όπως το μπριτζ. Η αποκρυφιστική τάση της χαρτομαντείας χρονολογείται από τα τέλη του 1700 και οφείλεται σε έναν Γάλλο πάστορα που πίστευε (εντελώς λανθασμένα αλλά πολύ σοβαρά) ότι τα χαρτιά ήταν μια επιτομή της αρχαίας αιγυπτιακής σοφίας που μεταβιβάστηκε από τον Θωθ, τον αιγυπτιακό θεό της γνώσης (ο Ερμής ο Τρισμέγιστος των αρχαίων Ελλήνων). Ο πάστορας παρείχε μηδενική τεκμηρίωση των απόψεών του και οι μελετητές είναι αρκετά πεπεισμένοι ότι δεν υπάρχει καμία αλήθεια στα λεγόμενά του. Όμως, οι κάρτες ταρώ είναι περίτεχνες, οπότε η χαρτομαντεία απογειώθηκε.

Όπως και να έχει, υπάρχουν πολλές τράπουλες εκτός Ευρώπης. Στην Ιαπωνία διοργανώνονταν αγώνες που χρησιμοποιούσαν βαμμένα κοχύλια. Η αλληλεπίδραση με τους Πορτογάλους εμπόρους, πριν από την περίοδο της απομόνωσης της Ιαπωνίας, εισήγαγε τα τραπουλόχαρτα, τα οποία τελικά εξελίχθηκαν σε πιο "ιαπωνικά". Ένα παιχνίδι, το uta-garuta, είναι ένα παιχνίδι για το οποίο έχουν γραφτεί κλασικά ποιήματα. Οι νεότερες εκδόσεις των ιαπωνικών τραπουλών περιλαμβάνει την hanafuda, δηλαδή "κάρτες λουλουδιών", που έχουν 12 φυλές με λουλούδια, μία για κάθε μήνα, και 48 φύλλα. Όταν ιδρύθηκε η Nintendo πουλούσε τράπουλες hanafuda και, στην πραγματικότητα, ακόμη το κάνει.

Ιαπωνική τράπουλα hanafuda

Στην Κίνα, η τράπουλα "money-suited" πιστεύεται από ορισμένους ότι είναι ο πρόγονος των τεσσάρων ισλαμικών και ευρωπαϊκών τραπουλών. Διαθέτει 38 χαρτιά με τέσσερις φυλές, τα οποία βασίζονται στα χρήματα: νομίσματα, σειρές νομισμάτων, μυριάδες σειρές και δεκάδες μυριάδες. Στην Κίνα υπάρχουν πολλές τράπουλες και ορισμένα παιχνίδια που δεν παίζονταν με χαρτιά -όπως το ντόμινο και το κινεζικό σκάκι- μετατράπηκαν σε χαρτιά.

Η Ινδία έχει το δικό της παλαιότερο στυλ παιγνιοχάρτων, αν και είναι πολύ λιγότερο τυποποιημένες από άλλες τράπουλες. Οι περισσότερες, αν και όχι όλες -που ονομάζονται ganjifa στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας και ganjapa στην πολιτεία Ορίσα- είναι κυκλικές. Τα σχέδια, ο αριθμός και οι φυλές ποικίλλουν -από 8 ως 12 φυλές και από 48 ως 120 χαρτιά. Μερικές έχουν τυπωθεί σε κυκλικό ινδικό στιλ, αλλά με γαλλικές φυλές και σχέδια.

Υπάρχουν πολλές, μικρότερες ή πρόσφατα εξαφανισμένες τράπουλες. Μια τέτοια είναι η τράπουλα των Γαλικιανών Εβραίων, οι οποίοι έφτιαξαν τα δικά τους χαρτιά για να μην χρησιμοποιούν τα ευρωπαϊκά με τις χριστιανικές εικόνες. Η τράπουλα του παιχνιδιού kvitlech, ένα παιχνίδι που μοιάζει με το μπλακ τζακ, περιλαμβάνει 24 φύλλα.

Υπάρχουν πολλές ιστορίες πίσω από τις φυλές στην μοντέρνο τράπουλα

Κανείς δεν ξέρει πως και γιατί αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες φυλές στις ευρωπαϊκές τράπουλες. Ίσως προορίζονταν να δείξουν την αριστοκρατία και την αγροτιά (καρό και μπαστούνια). Ίσως την ειρήνη και τον πόλεμο (καρδιές και σπαθιά). Οι φιγούρες στην γαλλική τράπουλα παρίσταναν ή αναφέρονταν και συνεπώς πήραν τα ονόματα ηρώων της μυθολογίας ή προσωπικοτήτων της παγκόσμιας ιστορίας, οι οποίοι, πλέον, είναι καθορισμένοι/ καθιερωμένοι. Οι τέσσερις βασιλείς είναι ο Καρλομάγνος (ρήγας κούπα), ο Ιούλιος Καίσαρας (ρήγας καρό), ο Μέγας Αλέξανδρος (ρήγας σπαθί) και ο Δαβίδ (ρήγας μπαστούνι). Οι τέσσερις ντάμες είναι η Αθηνά Παλλάδα (ντάμα μπαστούνι), η Ιουδήθ (η Εβραία που σκότωσε τον Ολοφέρνη), η νεράιδα Αρζίν και η Ραχήλ, ενώ οι τέσσερις βαλέδες είναι ο Έκτορας (βαλές καρό), ο Λάνσελοτ, ο Οζιέ και ο Λαϊρ.

Η παλαιότερη γνωστή ελληνική τράπουλα χρονολογείται στο 1822 και οι τέσσερις ρηγάδες απεικονίζονται με τις μορφές των Αλέξανδρου Υψηλάντη, Οδυσσέα Ανδρούτσου, Γεωργάκη Ολύμπιου και Γεωργίου Καντακουζηνού. Η αμέσως επόμενη, χρονικά, ελληνική τράπουλα, που είναι και η πιο γνωστή (δεδομένου ότι εθεωρείτο η παλαιότερη σωζόμενη) τυπώθηκε το 1829 στην Ουγγαρία, ήταν δέσμη γαλλικού τύπου και είχε ως φιγούρες τις εικόνες των ηρώων της Επανάστασης του 1821. Συγκεκριμένα οι φιγούρες αυτές είναι των Καποδίστρια (Ρήγας κούπα), Κουντουριώτη (Ρήγας σπαθί), Μαυροκορδάτου (Ρήγας καρό), Υψηλάντη (Ρήγας μπαστούνι), Ελλάδας (Ντάμα κούπα), Αθηνάς (Ντάμα καρό), Καρτερίας (Ντάμα μπαστούνι), Μιαούλη (Βαλές κούπα), Κολοκοτρώνη (Βαλές σπαθί), Μπότσαρη (Βαλές καρό) και Κανάρη (Βαλές μπαστούνι). Τα 11 αυτά σωζόμενα φύλλα μπορεί κάποιος να δει στο Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο των Αθηνών.

από: atlas obscura, με πληροφορίες από el.wikipedia.org