Τι είναι το "άπαξ λεγόμενο"; Και πώς αποκωδικοποιείται;

H Σχολή των Αθηνών

Ή, ορθότερα, "ἅπαξ εἰρημένον";



Πρόκειται για μια λέξη που εμφανίζεται μόνο μια φορά σε ένα έργο, τα άπαντα ενός συγγραφέα ή σε μια ολόκληρη καταγεγραμμένη γλώσσα. Ο πληθυντικός όρος είναι άπαξ λεγόμενα, ενώ για λέξεις που εμφανίζονται 2 ή 3 φορές, δις λεγόμενον, τρις λεγόμενον κτλ.

Η ιστορία του λυκανθρώπου είναι ίσως το πιο διάσημο ανέκδοτο από τον Σατυρικόν του Ρωμαίου ποιητή και αυλικού του Νέρωνα, Πετρώνιου -ο αποκαλούμενος arbiter elegantiae (διαιτητής της κομψότητας)-, ένα βασικό στοιχείο της λατινικής λογοτεχνίας που γράφτηκε τον 1ο αιώνα. Στην ιστορία, ένας φιλοξενούμενος σε ένα δείπνο προσφέρει μια θαυμάσια ιστορία αλλαγής και μυστηρίου. Ένας Ρωμαίος σκλάβος και ένας σπιτονοικοκύρης βγαίνουν έξω, μέσα στη νύχτα. Σε ένα νεκροταφείο που περιβάλλεται από το αιθέριο φως του φεγγαριού, ένας από αυτούς αφήνει την ανθρώπινη μορφή του και αποκτάει νέα ζωή ως άγριο θηρίο. Εκτός από τον παραλογισμό του, το ανέκδοτο είναι ιδιαίτερο και για τη γλώσσα του. Σε ολόκληρη τη λατινική λογοτεχνία, η μόνη γνωστή χρήση της λέξης "apoculamus" ["φεύγουμε βιαστικά", από το αρχαίο ελληνικό ἀποκύλιω (κυλώ, επιστρέφω) και επηρεασμένο από το cūlus, (κώλος) - πηγή] βρίσκεται στο Σατυρικόν. Ως εκ τούτου, το ρήμα θεωρείται άπαξ λεγόμενο, μια λέξη που εμφανίζεται μόνο μία φορά σε ένα κείμενο, στο συνολικό έργο ενός συγγραφέα ή ολόκληρη τη γραπτή καταγραφή μιας γλώσσας.

Το Σατυρικόν περιέχει κάμποσα πάκα λεγόμενα, όπως το "bacalusias" (πιθανώς, γλύκισμα ή νανούρισμα) και "baccibalum" (ελκυστική γυναίκα).

Τα άπαξ λεγόμενα δεν περιορίζονται στα λατινικά. Εμφανίζονται σε όλες τις γλώσσες, από τα αραβικά και τα ελληνικά, ως τα ισλανδικά και τα αγγλικά. Όμως, από πού προέρχονται αυτές οι λέξεις και ποιος είναι ο σκοπός τους;

Διάφορες θεωρίες έχουν διατυπωθεί για το ρόλο των άπαξ λεγόμενων. Το 1955, σε μια διάλεξη του ο φιλόλογος Joshua Whatmough πρότεινε ότι ο Ρωμαίος λυρικός ποιητής Γάιος Βαλέριος Κάτουλλος τα χρησιμοποίησε ώστε να επιστήσουν την προσοχή μια συγκεκριμένη στιγμή. Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι συγγραφείς δεν δίνουν προσοχή στη συχνότητα των συγκεκριμένων γλωσσών στο γράψιμό τους, υποδηλώνοντας ότι τα λόγια γίνονται άπαξ λεγόμενα τυχαία.

Σατυρικόν

Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για να μεταφράσουν τα άπαξ λεγόμενα που δεν είναι συμβατικές λέξεις. Στην περίπτωση του "apoculamus" στο Σατυρικόν, οι κλασικιστές μπορούν να χρησιμοποιήσουν το πλαίσιο και το προηγούμενο για να ορίσουν τον όρο. Σε εκείνο το σημείο της ιστορίας, ο αφηγητής περιγράφει πώς αυτός και ο σύντροφός του φεύγουν από το σπίτι τους. Από την κατάληξη "-mus", γνωρίζουμε ότι η λέξη είναι ρήμα ενικού πρώτου προσώπου. Επομένως, το "apoculamus" μπορεί να ερμηνευτεί ως μια μορφή κίνησης.

Δεδομένης της επίδρασης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στα λατινικά, οι μελετητές βασίστηκαν επίσης στην ετυμολογία για την μετάφραση. Το πρόθημα "apo" σημαίνει "μακριά από" και το ουσιαστικό "culum" αναφέρεται στα οπίσθια κάποιου. Έτσι, "apoculamus" μπορεί να οριστεί ως "μεταφέρω τον πισινό μου μακριά από" κάτι.

Μερικοί μελετητές διαφωνούν με αυτές τις προτάσεις, υποστηρίζοντας ότι ο "apoculamus" δεν ήταν στο αρχικό κείμενο. Το Σατυρικόν έφτασε σε εμάς σε τμήματα, πράγμα που σημαίνει ότι η γλώσσα μπορεί να μην είναι όπως στην αρχική έκδοση. Ως εκ τούτου, είναι πιθανό ότι ο Πετρώνιος χρησιμοποίησε ένα διαφορετικό ρήμα, το οποίο αντιγράφηκε λάθος από κάποιον γραφέα κάποια στιγμή.

Υπάρχουν πολλές λέξεις από την κλασική ελληνική και λατινική που δε θα μπορέσουμε ποτέ να μεταφράσουμε με βεβαιότητα. Μια τέτοια, που έχει δυσκολέψει πολύ τους μελετητές, είναι το "πολεμοφθόροισιν" (πολεμοφθόροισιν ἄταις) στον στίχο 653 στην τραγωδία του Αισχύλου "Πέρσες" του 5ου αιώνα π.Χ. και πραγματεύεται την οδύνη των Περσών όταν πληροφορούνται για τη συντριπτική ήττα τους στη Σαλαμίνα. Στην σκηνή, ο χορός εγκωμιάζει τον βασιλιά Δαρείο, τον οποίο θυμούνται ως δίκαιο ηγέτη επειδή δεν "προκάλεσε τον χαμό των ανδρών του μέσα από άνευ σημασίας πολέμους", σε αντίθεση με τον γιο του. Με βάση τα συμφραζόμενα, οι κλασικιστές υποθέτουν ότι ο όρος αναφέρεται στον πόλεμο με κάποιο τρόπο (πόλεμος και φθορά, καταστροφή). Ως εκ τούτου, ο συνδυασμός των δύο μπορεί να σημαίνει "καταστροφή από τον πόλεμο", κάτι που έκανε ο Ξέρξης με την επίθεση κατά των Ελλήνων.

Ο Ρωμαίος ποιητής Γάιος Βαλέριος Κάτουλλος χρησιμοποίησε τα άπαξ λεγόμενα συχνά, όπως για παράδειγμα το "ploxeni" στο Ποίημα 97. Η λέξη είναι γαελικής καταγωγής και αναφέρεται σε ένα "φορτίο κοπριάς", έναν όρο που τέθηκε σε τέλεια χρήση σε ένα περιστατικό εναντίον ενός άντρα που ονομάζεται Aemilius. Το ποίημα είναι επιθετικό για την εμφάνισή του. Ο Κάτουλλος περιγράφει τα ούλα του Aemilius ότι "μοιάζουν με φορτίο κοπριάς" λόγω της βρωμιά τους. Ο όρος "ploxenum" δεν χρησιμοποιήθηκε σε κανένα άλλο ποίημα, πιθανώς λόγω της σκοτεινής του προέλευσης.

Εικονογράφηση σκηνής από το Πέρσες του Αισχύλου

Σε παραδείγματα της ομηρικής διαλέκτου, η Ιλιάδα έχει 1.097 άπαξ λεγόμενα, ενώ η Οδύσσεια 868. Στην Ιλιάδα, βρίσκουμε ένα άπαξ λεγόμενο στην δεύτερη ραψωδία, στον στίχο 217. Ο πολυμήχανος Οδυσσέας υποκινεί τα ελληνικά στρατεύματα στα όπλα με μια διεγερτική ομιλία. Ωστόσο, διακόπτεται από τον Αιτωλό Θερσίτη. Στο στρατόπεδο των Ελλήνων, ο Θερσίτης ήταν παρασιτικό στοιχείο, ένας δειλός που μόνο έβριζε, φιλονικούσε και προκαλούσε συνεχώς με την αυθάδη συμπεριφορά του. Η κακή ψυχή του ίσως οφειλόταν και στην άσχημη εμφάνισή του: ήταν αλλήθωρος, κουτσός και στραβοπόδαρος, με ελάχιστα μαλλιά στο κεφάλι του.. Αν και χαρακτηρίζεται από ένα σύντομο πέρασμα, ο Θερσίτης λαμβάνει τα πιο σκληρά λόγια καθώς χαρακτηρίζεται "φολκός" (φολκὸς ἔην, χωλὸς δ᾽ ἕτερον πόδα· τὼ δέ οἱ ὤμω). Το άπαξ λεγόμενο μεταφράστηκε ως "Είταν αλλίθωρος, κουτσός απ' τόνα πόδι, μ' ώμους".

Στην αττική διάλεκτο του Αριστοφάνη, στην κωμωδία Εκκλησιάζουσες η λέξη

λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιοκαραβομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτοκεφαλλιοκιγκλοπελειολαγῳοσιραιοβαφητραγανοπτερύγων

εμφανίζεται μονάχα μια φορά στο σύνολο όλης της ελληνικής γλώσσας λόγω της ιδιομορφίας της καθώς αποτελείται από 172 γράμματα και οι λέξεις που την συνθέτουν περιγράφουν φαγητό (ανάλυση της λέξης εδώ).

Ένα από τα πιο διάσημα άπαξ λεγόμενα του Σέξπιρ είναι το "honorificabilitudinitatibus", που μεταφράζεται "έτοιμος να δεχτεί τιμές". Η λέξη εμφανίζεται μόνο μια φορά στο Αγάπης Αγώνας Άγονος (Love’s Labour’s Lost) και είναι η δοτική μιας μεσαιωνικής λατινικής λέξης, της "honorificabilitudinitas". Μετά τον Σέξπιρ, συγγραφείς όπως ο Ιρλανδός Τζέιμς Τζόυς και ο Κάρολος Ντίκενς την ενσωμάτωσαν και στα δικά τους έργα.

Αγάπης Αγώνας Άγονος

Εκτιμάται ότι υπάρχουν χιλιάδες άπαξ λεγόμενα στην Αγία Γραφή. Στην ελληνιστική κοινή της Καινής Διαθήκης, περιέχονται 686 περιπτώσεις άπαξ λεγομένων, εκ των οποίων τα 62 βρίσκονται στην πρώτη επιστολή του Πέτρου, και 54 στην δεύτερη. Η ελληνική και η λατινική λογοτεχνία μας επιτρέπουν να μεταφράζουμε πολλούς από τους όρους από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή την Βουλγάτα, τη λατινική μετάφραση της Αγίας Γραφής που έγινε στο τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. από τον Ιερώνυμο κατ' εντολή του Πάπα Δάμασου Α' και υιοθετήθηκε από τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Ωστόσο, δεδομένου ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι σχεδόν ό, τι έχουμε από την αρχαία εβραϊκή γλώσσα, τα άπαξ λεγόμενα μπορεί να είναι περιοριστικά. Το Άσμα Ασμάτων, το τελευταίο τμήμα της εβραϊκής βίβλου Τανάκ, και ένα από τα 49 βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, περιέχει ένα ιδιαίτερα υψηλό αριθμό από άπαξ λεγόμενα, αναγκάζοντας τους μελετητές να βασίζονται στην ελληνική εκδοχή για συμβουλές μετάφρασης. Το βιβλίο συνιστά πιθανότατα μια ανθολογία ερωτικών ή γαμήλιων τραγουδιών, στα οποία υμνείται σε ποικίλους τόνους, με ζωηρές και, πολλές φορές, τολμηρές εικόνες και σε ωραιότατη λυρική γλώσσα ο έρωτας και τα δυνατά συναισθήματα που συνδέονται με αυτόν. Έχει τον μεγαλύτερο αριθμό άπαξ λεγόμενων στην Αγία Γραφή, καθιστώντας το αινιγματικό και μυστηριώδες. Για παράδειγμα, σε έναν στίχο ο άντρας συγκρίνει το "selahim" της γυναίκας με οπωρώνα. Ο όρος είναι άπαξ λεγόμενο, αλλά οι μελετητές πρότειναν τα "κλαδιά" ως μετάφραση, επειδή το κείμενο περιγράφει το σώμα μιας γυναίκας.

Ένα γλωσσικό φαινόμενο παρόμοιο με τα άπαξ λεγόμενα είναι η "μη λέξη". Οι συγγραφείς μπορούν στην πραγματικότητα να παράγουν άπαξ λεγόμενα δημιουργώντας λέξεις. Ο Σέξπιρ φημίζεται για τη συχνή χρήση τέτοιων όρων. Στο Το Ημέρωμα της Στρίγγλας (Taming of the Shrew), η Κατερίνα περιγράφει τον εαυτό της ότι είχε "bedazzled" από τον ήλιο. Η λέξη χρησιμοποιήθηκε από τον βάρδο για την σκηνή, αλλά σήμερα έχει λάβει εμπορική φήμη από μια συσκευή για στρας.

Παρά την αβεβαιότητα των άπαξ λεγόμενων, αυτές οι λέξεις αποτελούν ένα συναρπαστικό γλωσσικό φαινόμενο, το οποίο δεν μπορούμε να λύσουμε.

από: atlas obscura