Από το chaturanga στο skák
Το σκάκι χρειάστηκε μια χιλιετία για να κατακτήσει τον γνωστό κόσμο. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ινδία στις αρχές του 7ου αιώνα ως chaturanga, και, γύρω στο 1600 μ.Χ., έφτασε στην Ισλανδία ως skák. Μπορείτε να δείτε στο Big Think's Strange Maps τη διαδρομή του παιχνιδιού και μια επισκόπηση των διαφόρων ονομάτων του σε όλο τον κόσμο.
Καθώς προχωρούσε δυτικά προς την Ευρώπη -περνώντας από περσικά και αραβικά πολιτιστικά φίλτρα- το παιχνίδι διατήρησε τον πίνακα, τα κομμάτια και τους περισσότερους κανόνες του. Ωστόσο, υποβλήθηκε και σε ορισμένες τροποποιήσεις. Κατά μία έννοια, η συμβολική αναπαράσταση ενός ινδικού πεδίου μάχης μετατράπηκε σε μια μορφή μεσαιωνικού τουρνουά.
Εκτός από το ίδιο το παιχνίδι, μερικά κομμάτια του επίσης απέκτησαν διαφορετικές ταυτότητες καθώς αυτό εισερχόταν σε νέους πολιτισμούς. Πολλοί, ωστόσο, έμειναν προσκολλημένοι στην καταγωγή του. Μερικές από αυτές τις διαφορές έχουν ενδιαφέρουσες ιστορίες, και άλλες -περιέργως- παραμένουν καλυμμένες στο μυστήριο.
Καθώς προχωρούσε δυτικά προς την Ευρώπη -περνώντας από περσικά και αραβικά πολιτιστικά φίλτρα- το παιχνίδι διατήρησε τον πίνακα, τα κομμάτια και τους περισσότερους κανόνες του. Ωστόσο, υποβλήθηκε και σε ορισμένες τροποποιήσεις. Κατά μία έννοια, η συμβολική αναπαράσταση ενός ινδικού πεδίου μάχης μετατράπηκε σε μια μορφή μεσαιωνικού τουρνουά.
Εκτός από το ίδιο το παιχνίδι, μερικά κομμάτια του επίσης απέκτησαν διαφορετικές ταυτότητες καθώς αυτό εισερχόταν σε νέους πολιτισμούς. Πολλοί, ωστόσο, έμειναν προσκολλημένοι στην καταγωγή του. Μερικές από αυτές τις διαφορές έχουν ενδιαφέρουσες ιστορίες, και άλλες -περιέργως- παραμένουν καλυμμένες στο μυστήριο.
Το πιόνι
Η έννοια του πιονιού ως "foot soldier" (πεζικάριος) είναι αρκετά συνεπής σε όλη την ιστορία του σκακιού, με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα για το "foot" (πόδι) να αντηχεί σε όλη τη διαδρομή από το αρχικό σανσκριτικό "padati", μέσω του λατινικού "pedester" και το σύγχρονο γαλλικό "pion" (που στη σύγχρονη τουρκική είναι "piyon") και στο αγγλικό "pawn". Στα παλιά γαλλικά, τα πιόνια ονομάζονταν garçons (αγόρια) ενώ λέγεται επίσης ότι το "pion" προέρχεται από το "spion" (κατάσκοπος).
Ο ισπανικός όρος "peon", που σημαίνει και "αγρότης", είναι ο όρος που χρησιμοποιείται σε πολλές γερμανικές γλώσσες και σε μερικές άλλες ("bonde" στα δανικά, "kmet" στα σλοβενικά), ίσως επειδή σε περιόδους πολέμου, οι αγρότες ήταν οι πιο αναλώσιμοι από τα κανόνια.
Ο ισπανικός όρος "peon", που σημαίνει και "αγρότης", είναι ο όρος που χρησιμοποιείται σε πολλές γερμανικές γλώσσες και σε μερικές άλλες ("bonde" στα δανικά, "kmet" στα σλοβενικά), ίσως επειδή σε περιόδους πολέμου, οι αγρότες ήταν οι πιο αναλώσιμοι από τα κανόνια.
Ο ίππος
Από την αρχή του chaturanga, το εν λόγω κομμάτι -που αρχικά ονομαζόταν asva, "άλογο" στα σανσκριτικά- διατήρησε σταθερά τον συσχετισμό του με τον ίππο -ίσως, επειδή είναι το μόνο κομμάτι που μπορεί να πηδήξει πάνω από τα άλλα. Όπως δείχνει ο χάρτης, η παραλλαγή στην ονοματολογία είναι αρκετά περιορισμένη. Το κομμάτι έχει, είτε το όνομα του ζώου ("cavallo" στα ισπανικά), τον καβαλάρη του ("riddari" στα ισλανδικά), είτε την κίνηση που κάνει ("springare" στα σουηδικά).
Λόγω αυτής της εγγύτητας στο νόημα και του γεγονότος ότι συνήθως έχει τη μορφή αλόγου, συχνά, χρησιμοποιούνται και γειτονικές έννοιες. Για παράδειγμα, στα ουγγρικά ο επίσημος όρος είναι "huszár" (ιππότης), αλλά στην καθομιλουμένη ονομάζεται "ló" (άλογο). Ομοίως, στα τσεχικά είναι "jezdec" (ιππέας) αλλά συχνά αποκαλείται απλά "kun" (άλογο).
Λόγω αυτής της εγγύτητας στο νόημα και του γεγονότος ότι συνήθως έχει τη μορφή αλόγου, συχνά, χρησιμοποιούνται και γειτονικές έννοιες. Για παράδειγμα, στα ουγγρικά ο επίσημος όρος είναι "huszár" (ιππότης), αλλά στην καθομιλουμένη ονομάζεται "ló" (άλογο). Ομοίως, στα τσεχικά είναι "jezdec" (ιππέας) αλλά συχνά αποκαλείται απλά "kun" (άλογο).
Ο πύργος
Στις παλαιότερες εκδόσεις του παιχνιδιού, ήταν "άρμα" -"ratha" στα σανσκριτικά, "rukh" στα περσικά. Ωστόσο, σε πολλές γλώσσες σε όλη την Ευρώπη, είναι γνωστό ως πύργος ή κάστρο. Πώς συνέβη όμως αυτό;
Μια θεωρία είναι ότι οι Άραβες μετέδωσαν τον περσικό όρο rukh σχεδόν αμετάβλητο στην Ευρώπη, όπου μετατράπηκε στο παλιό ιταλικό "roc" ή "rocco", που είναι σχεδόν πανομοιότυπο με το "rocca", τον παλιό ιταλικό όρο για το "φρούριο", ο οποίος συσχετισμός με τη σειρά του οδήγησε σε εναλλακτικά ονόματα για το κομμάτι: torre (πύργος) και castello (κάστρο).
Μια άλλη θεωρία είναι ότι τα περσικά πολεμικά άρματα ήταν τόσο βαριά θωρακισμένα που έμοιαζαν με μικρές, κινητές οχυρώσεις -εξ ου και η σύνδεση.
Μια τρίτη ιδέα είναι ότι οι πολεμιστές που ήταν στις πλάτες των ελεφάντων στην Ινδία, οι "howdah", συχνά, στην Ευρώπη του 16ου και του 17ου αιώνα, στο σκάκι τους αναπαριστούσαν ως οχυρωμένο πύργο κάστρου. Ο ελέφαντας τελικά εξαφανίστηκε, ενώ το (περσικό) όνομα έμεινε.
Στα Βαλκάνια, το κομμάτι ονομάζεται "κανόνι", ενώ, σε άλλες γλώσσες "πλοίο" ή "βάρκα", συμπεριλαμβανομένων των ρωσικών (lad'já) και των αρμενικών (navak). Είναι πιθανό να είναι κάποιο μεταφραστικό λάθος; Το rukh είναι στα περσικά το "άρμα", ενώ το roka είναι στα σανσκριτικά το "βάρκα" (σε κανένα πρώιμο σκάκι δεν ονομάστηκε ποτέ roka). Μήπως αυτό συμβαίνει επειδή οι αραβικοί πύργοι είχαν συχνά σχήμα V, όπως η πλώρη ενός πλοίου; Ή επειδή το κομμάτι κινείται σε ευθεία γραμμή, όπως το πλοίο;
Κανείς δεν ξέρει σίγουρα. Ωστόσο, στα αρχαία ινδικά σετ, το κομμάτι ήταν ελέφαντας και, στα Χίντι και σε πολλές άλλες ασιατικές γλώσσες, το κομμάτι εξακολουθεί να ονομάζεται "ελέφαντας".
Μια θεωρία είναι ότι οι Άραβες μετέδωσαν τον περσικό όρο rukh σχεδόν αμετάβλητο στην Ευρώπη, όπου μετατράπηκε στο παλιό ιταλικό "roc" ή "rocco", που είναι σχεδόν πανομοιότυπο με το "rocca", τον παλιό ιταλικό όρο για το "φρούριο", ο οποίος συσχετισμός με τη σειρά του οδήγησε σε εναλλακτικά ονόματα για το κομμάτι: torre (πύργος) και castello (κάστρο).
Μια άλλη θεωρία είναι ότι τα περσικά πολεμικά άρματα ήταν τόσο βαριά θωρακισμένα που έμοιαζαν με μικρές, κινητές οχυρώσεις -εξ ου και η σύνδεση.
Μια τρίτη ιδέα είναι ότι οι πολεμιστές που ήταν στις πλάτες των ελεφάντων στην Ινδία, οι "howdah", συχνά, στην Ευρώπη του 16ου και του 17ου αιώνα, στο σκάκι τους αναπαριστούσαν ως οχυρωμένο πύργο κάστρου. Ο ελέφαντας τελικά εξαφανίστηκε, ενώ το (περσικό) όνομα έμεινε.
Στα Βαλκάνια, το κομμάτι ονομάζεται "κανόνι", ενώ, σε άλλες γλώσσες "πλοίο" ή "βάρκα", συμπεριλαμβανομένων των ρωσικών (lad'já) και των αρμενικών (navak). Είναι πιθανό να είναι κάποιο μεταφραστικό λάθος; Το rukh είναι στα περσικά το "άρμα", ενώ το roka είναι στα σανσκριτικά το "βάρκα" (σε κανένα πρώιμο σκάκι δεν ονομάστηκε ποτέ roka). Μήπως αυτό συμβαίνει επειδή οι αραβικοί πύργοι είχαν συχνά σχήμα V, όπως η πλώρη ενός πλοίου; Ή επειδή το κομμάτι κινείται σε ευθεία γραμμή, όπως το πλοίο;
Κανείς δεν ξέρει σίγουρα. Ωστόσο, στα αρχαία ινδικά σετ, το κομμάτι ήταν ελέφαντας και, στα Χίντι και σε πολλές άλλες ασιατικές γλώσσες, το κομμάτι εξακολουθεί να ονομάζεται "ελέφαντας".
Ο αξιωματικός
Σε όλη την Ευρώπη, κανένα άλλο κομμάτι δεν έχει τόσα πολλά ονόματα όσο ο αξιωματικός. Ξεκίνησε ως ένας άλλος "ελέφαντας" και, στην πραγματικότητα, ονομαζόταν "ελέφαντας" στα σανσκριτικά (hasti) και στα περσικά (pil). Αυτό αραβοποιήθηκε ως al-fil, το οποίο λατινοποιήθηκε ως alphilus.
Στα γαλλικά, έγινε fil, fol και τελικά fou, που σημαίνει "ανόητος" ή "γελωτοποιός". Ο όρος μεταφράστηκε στη συνέχεια και στα ρουμανικά. Τελικά, το alphilus -που δεν σημαίνει τίποτα στα ιταλικά- άλλαξε σε alfiere, που σημαίνει "πρότυπος αγγελιαφόρος".
Το ευρύ φάσμα των κινήσεων αυτού του κομματιού εξηγεί όρους όπως "δρομέας" (Läufer στα γερμανικά), "κυνηγός" (lovac στα σερβικά), "πυροβολητής" (strelec στα σλοβακικά) και "δόρυ" (oda στα εσθονικά). Οι Ρώσοι είναι μεταξύ εκείνων που διατήρησαν τον αρχικό "ελέφαντα" (slon), αν και στο παρελθόν, το αποκαλούσαν και durak ("βλάκας", πιθανότατα δάνειο από τους Γάλλους) και "offizer" (αξιωματικός).
Αξιωματικός και/ή ευγενής είναι ένας μάλλον γενικός όρος. Μια αξιοσημείωτη εναλλακτική στον επίσημο βουλγαρικό όρο ofitser (αξιωματικός) είναι το fritz, που προέρχεται από το παρατσούκλι για τα γερμανικά στρατεύματα κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Εκτός από τα αγγλικά, λίγες μόνο άλλες γλώσσες αποκαλούν το κομμάτι "επίσκοπος" -τα ισλανδικά, στη γλώσσα των Νησιών Φερόε, τα ιρλανδικά και τα πορτογαλικά- χωρίς να ξέρει κάποιος γιατί.
Η εμφάνισή του ήρθε μετά το όνομα. Τα πιόνια Lewis, σκαλισμένα σε οστό θαλάσσιου ίππου τον 12ο αιώνα, είναι ντυμένα με εκκλησιαστικά άμφια.
Η βασίλισσα
Αν και μπορεί να φαίνεται λογικό ότι ο βασιλιάς έχει μια βασίλισσα στο πλευρό του, δεν ξεκίνησαν έτσι τα πράγματα. Στο ινδικό πρωτότυπο, αυτό το κομμάτι ήταν ο σύμβουλος του βασιλιά ("mantri" στα σανσκριτικά). Οι Άραβες χρησιμοποιούσαν το "βεζίρης" (wazir, δηλαδλη, υπουργός/ γραμματέας του ηγεμόνα), το οποίο εκλατινίστηκε σε "farzia", που έγινε το γαλλικό "vierge" (παρθένος).
Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα λανθασμένη μετάφραση επειδή, σε μεγάλα μέρη της Ευρώπης, η τάση ήταν να θηλυκοποιηθεί ο σύμβουλος του βασιλιά. Ένα χειρόγραφο γύρω στο 1000 περιέχει την πρώτη αναφορά του κομματιού με το όνομα "βασίλισσα" (regina), πιθανώς μια βυζαντινή καινοτομία. Τον 14ο αιώνα, η reine (βασίλισσα) αντικατέστησε το vierge στη γαλλική σκακιέρα και έναν αιώνα αργότερα, η ίδια η reine αντικαταστάθηκε από την dame (κυρία) -ίσως αυτό να είναι δάνειο από το παιχνίδι ντάμα.
Γιατί όμως ο σύμβουλος του βασιλιά έγινε σύζυγός του; Υπάρχουν τρεις (πιθανώς συμπληρωματικές) θεωρίες. Η θρησκευτική λατρεία της Παναγίας, το λογοτεχνικό τροπάριο της αυλικής αγάπης και η σημασία των βασιλισσών στη μεσαιωνική πολιτική. Αυτό που είναι ξεκάθαρο, ωστόσο, είναι ότι το κομμάτι, όχι μόνο απέκτησε μια νέα, γυναικεία ταυτότητα, αλλά και περισσότερες δυνάμεις. Το "mantri" μπορούσε να κινηθεί μόνο ένα τετράγωνο διαγώνια, ενώ η σύγχρονη βασίλισσα συνδυάζει τις ευθείες κινήσεις του πύργου με τις διαγώνιες του αξιωματικού.
Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες ονομάζεται "κυρία" ή "βασίλισσα", αλλά στα ρωσικά και άλλες σλαβικές γλώσσες διατηρούν εκδόσεις του "ferz" (ο περσικός όρος για τον "σύμβουλο"). Στην Πολωνία το αποκαλούν "hetman", έναν ανώτατο στρατιωτικό βαθμό από την ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης. Στα ρωσικά (και σε άλλες σλαβικές γλώσσες) χρησιμοποιούν επίσης ποικιλοτρόπως το "koroleva" (βασίλισσα), "korolevna" (πριγκίπισσα), "tsaritsa" (σύζυγος του τσάρου), "kral" (βασίλισσα), "dama" (κυρία) και "baba" (γριά).
Μυστηριωδώς, στην Εσθονία το λένε "lipp" (σημαία).
Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα λανθασμένη μετάφραση επειδή, σε μεγάλα μέρη της Ευρώπης, η τάση ήταν να θηλυκοποιηθεί ο σύμβουλος του βασιλιά. Ένα χειρόγραφο γύρω στο 1000 περιέχει την πρώτη αναφορά του κομματιού με το όνομα "βασίλισσα" (regina), πιθανώς μια βυζαντινή καινοτομία. Τον 14ο αιώνα, η reine (βασίλισσα) αντικατέστησε το vierge στη γαλλική σκακιέρα και έναν αιώνα αργότερα, η ίδια η reine αντικαταστάθηκε από την dame (κυρία) -ίσως αυτό να είναι δάνειο από το παιχνίδι ντάμα.
Γιατί όμως ο σύμβουλος του βασιλιά έγινε σύζυγός του; Υπάρχουν τρεις (πιθανώς συμπληρωματικές) θεωρίες. Η θρησκευτική λατρεία της Παναγίας, το λογοτεχνικό τροπάριο της αυλικής αγάπης και η σημασία των βασιλισσών στη μεσαιωνική πολιτική. Αυτό που είναι ξεκάθαρο, ωστόσο, είναι ότι το κομμάτι, όχι μόνο απέκτησε μια νέα, γυναικεία ταυτότητα, αλλά και περισσότερες δυνάμεις. Το "mantri" μπορούσε να κινηθεί μόνο ένα τετράγωνο διαγώνια, ενώ η σύγχρονη βασίλισσα συνδυάζει τις ευθείες κινήσεις του πύργου με τις διαγώνιες του αξιωματικού.
Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες ονομάζεται "κυρία" ή "βασίλισσα", αλλά στα ρωσικά και άλλες σλαβικές γλώσσες διατηρούν εκδόσεις του "ferz" (ο περσικός όρος για τον "σύμβουλο"). Στην Πολωνία το αποκαλούν "hetman", έναν ανώτατο στρατιωτικό βαθμό από την ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης. Στα ρωσικά (και σε άλλες σλαβικές γλώσσες) χρησιμοποιούν επίσης ποικιλοτρόπως το "koroleva" (βασίλισσα), "korolevna" (πριγκίπισσα), "tsaritsa" (σύζυγος του τσάρου), "kral" (βασίλισσα), "dama" (κυρία) και "baba" (γριά).
Μυστηριωδώς, στην Εσθονία το λένε "lipp" (σημαία).
Ο βασιλιάς
Με μοναδικό τρόπο, το βασικό κομμάτι του παιχνιδιού έχει διατηρήσει τον αρχικό του τίτλο σε όλη την Ευρώπη. Στο ινδικό παιχνίδι, ονομαζόταν "rajah" (βασιλιάς στα σανσκριτικά). Το περσικό αντίστοιχο "shah" έδωσε την αφορμή για το όνομα του ίδιου του παιχνιδιού σε πολλές άλλες γλώσσες (échecs στα γαλλικά, skák στα ισλανδικά).
Ο όρος "σαχ ματ" προέρχεται από το περσικό "ο βασιλιάς είναι νεκρός", αν και, όταν κάποιος έπαιζε εναντίον ενός πραγματικού βασιλιά, χρησιμοποιούσε την πιο συνετή φράση "ο βασιλιάς αποσύρθηκε".
Η θέση του βασιλιά είναι σταθερή σε όλο τον χάρτη, από το "koról'" στα ρωσικά, και το "König" στα γερμανικά, μέχρι το "erregea" στα βασκικά και "teyrn" στα ουαλικά (αν και αυτή η λέξη, που σχετίζεται με τον τύραννος, είναι ένας λιγότερο κοινός όρος στην Ουαλία για το "βασιλιάς" παρά το "brenin"). Στα Γίντις, ο βασιλιάς μπορεί να ονομαστεί "kinig" ή "meylekh", δύο λέξεις που σημαίνουν το ίδιο, αλλά προέρχονται από τα γερμανικά και τα εβραϊκά, αντίστοιχα. Στα ρωσικά, τα εναλλακτικά ονόματα περιλαμβάνουν το "tsar" (τσάρος) και "kniaz" (πρίγκιπας).
Ωστόσο, στις ασιατικές εκδόσεις του παιχνιδιού, το κομμάτι έχει μια ελαφρώς διαφορετική ιδιότητα. Στα κινέζικα και τα κορεάτικα είναι "στρατηγός", ενώ στα μογγολικά "πρίγκιπας".
Ο βασιλιάς μπορεί να πάει μόνο ένα τετράγωνο προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, αλλά τον 13ο αιώνα, του επετράπη να κάνει ένα άλμα. Αυτό τελικά εξελίχθηκε στην κίνηση του "ροκέ" κατά την οποία αλλάζει θέση με τον έναν από τους δύο πύργους -σαν να λέμε ότι ο βασιλιάς κινείται γύρω από το κάστρο του.
Ο όρος "σαχ ματ" προέρχεται από το περσικό "ο βασιλιάς είναι νεκρός", αν και, όταν κάποιος έπαιζε εναντίον ενός πραγματικού βασιλιά, χρησιμοποιούσε την πιο συνετή φράση "ο βασιλιάς αποσύρθηκε".
Η θέση του βασιλιά είναι σταθερή σε όλο τον χάρτη, από το "koról'" στα ρωσικά, και το "König" στα γερμανικά, μέχρι το "erregea" στα βασκικά και "teyrn" στα ουαλικά (αν και αυτή η λέξη, που σχετίζεται με τον τύραννος, είναι ένας λιγότερο κοινός όρος στην Ουαλία για το "βασιλιάς" παρά το "brenin"). Στα Γίντις, ο βασιλιάς μπορεί να ονομαστεί "kinig" ή "meylekh", δύο λέξεις που σημαίνουν το ίδιο, αλλά προέρχονται από τα γερμανικά και τα εβραϊκά, αντίστοιχα. Στα ρωσικά, τα εναλλακτικά ονόματα περιλαμβάνουν το "tsar" (τσάρος) και "kniaz" (πρίγκιπας).
Ωστόσο, στις ασιατικές εκδόσεις του παιχνιδιού, το κομμάτι έχει μια ελαφρώς διαφορετική ιδιότητα. Στα κινέζικα και τα κορεάτικα είναι "στρατηγός", ενώ στα μογγολικά "πρίγκιπας".
Ο βασιλιάς μπορεί να πάει μόνο ένα τετράγωνο προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, αλλά τον 13ο αιώνα, του επετράπη να κάνει ένα άλμα. Αυτό τελικά εξελίχθηκε στην κίνηση του "ροκέ" κατά την οποία αλλάζει θέση με τον έναν από τους δύο πύργους -σαν να λέμε ότι ο βασιλιάς κινείται γύρω από το κάστρο του.
από: atlas obscura
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου