Κάποιοι έχουν λόγια, ενώ άλλοι μόνο μουσική. Σκοπό έχουν να αφυπνίσουν το πατριωτικό φρόνημα του λαού, ενώ οι πρώτοι συνοψίζουν τα κατορθώματα του έθνους σε μερικές στροφές. Οι εθνικοί ύμνοι, ο καθένας με τον τρόπο του, τονώνουν τα πατριωτικά συναισθήματα.
Δεν υπάρχει χώρα στον κόσμο που να μην έχει εθνικό ύμνο. Ωστόσο, ιδίως στις πιο ανεπτυγμένες χώρες, οι ύμνοι αυτοί εξυπηρετούν πλέον αποκλειστικά εθιμοτυπικές λειτουργίες, συνοδεύοντας επίσημες τελετές και αθλητικές αναμετρήσεις. Στο παρελθόν τα πράγματα ήταν διαφορετικά: κάποιοι από τους εθνικούς ύμνους χρησίμευσαν για να κινητοποιήσουν τα πλήθη εναντίον τυράννων και κατακτητών, ενώ άλλοι αντιθέτως τα παρακίνησαν να υπερασπιστούν την καθεστηκυία τάξη. Ο αρμονικός και ρυθμικός συνδυασμός ήχων και στίχων έχει τόση δύναμη ώστε μπορεί να εμπνέει σωματική πειθαρχία και ταυτόχρονα να ξυπνάει στην ψυχή πατριωτικό παλμό.
Ψαλμοί, ωδές και λιτανείες.
Πράγματι, όλες οι κοινωνίες όλων των εποχών είχαν συνείδηση της δύναμης της μουσικής να μεταδίδει συναισθήματα. Στις πρωτόγονες κοινωνίες, οι άνθρωποι τραγουδούσαν όλοι μαζί, για να δώσουν κουράγιο ο ένας στον άλλο ενώπιον ενός επικίνδυνου περιβάλλοντος· οι αρχαίοι πολιτισμοί, από τη Βαβυλώνα και την αρχαία Αίγυπτο μέχρι τον ινδικό και τον εβραϊκό πολιτισμό, «έντυναν» τις τελετές τους με ψαλμούς και λιτανείες. Στα σχολεία της αρχαίας Ρώμης οι μαθητές έψελναν θρησκευτικούς ύμνους προς τιμήν του αυτοκράτορα, ενώ στην αρχαία Ελλάδα, στα συμβούλια των αντιπροσώπων των διάφορων πόλεων-κρατών, εξυμνούσαν με ψαλμούς τους θεούς που λάτρευαν από κοινού. Αυτές οι θεότητες συμβόλιζαν την ενότητα ανάμεσα στις διάφορες ελληνικές πόλεις.
Σε όλες τις εποχές λοιπόν, οι ύμνοι υπήρξαν κάτι παραπάνω από ένα απλό εθιμοτυπικό τελετουργικό, εφόσον πληρούσαν θρησκευτικές και πολιτικές λειτουργίες. Η χορωδιακή μουσική διαθέτει μια εξαιρετική ικανότητα συλλογικής ανάτασης. Επιπλέον, πρόκειται για ένα πολύ ισχυρό μέσο άσκησης ιδεολογικής επιρροής. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκαν ιδιαίτερα οι δικτατορίες κάθε πολιτικής απόχρωσης, που χρησιμοποίησαν τη μουσική ως ένα αποτελεσματικό μέσο διάδοσης των συνθημάτων τους.
Στο βιβλίο Music as propaganda (Η μουσική ως προπαγάνδα), ο καθηγητής Άρνολντ Πέρις του Πανεπιστημίου Μισούρι των ΗΠΑ, μας υπενθυμίζει ότι ο Αδόλφος Χίτλερ χρησιμοποίησε τις συμφωνίες του Ρίχαρντ Βάγκνερ (η μουσική του οποίου είναι ακόμα και στις ημέρες μας απαγορευμένη στο Ισραήλ) για την ενίσχυση του γερμανικού εθνικισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Γερμανοί πιλότοι που εισέβαλαν στη Γαλλία άκουγαν από τους ασυρμάτους τους τις Βαλκυρίες του συγκεκριμένου συνθέτη. Αλλά και στη χώρα μας, αξέχαστες θα μείνουν οι προεκλογικές συγκεντρώσεις του Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του 1980, με τα Carmina Burana του Καρλ Ορφ να ξεσηκώνουν τους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ.
Φόρος τιμής στους κυβερνώντες.
Παρ’ ότι η πλειονότητα των ύμνων που χρησιμοποιούνται στις ημέρες μας γράφτηκαν ανάμεσα στο 18ο και τον 20ό αιώνα, υπάρχουν κάποιοι πολύ πιο παλιοί. Η Ιαπωνία, για παράδειγμα, έχει υιοθετήσει ως εθνικό άσμα ένα κείμενο που χρονολογείται από την περίοδο Χεϊάν (794-1184). Κάπως πιο πρόσφατος, αλλά με βαθιά θεμέλια στο χρόνο, είναι ο ύμνος της Ολλανδίας, που συνετέθη γύρω στα 1570. Τα παλιά πατριωτικά άσματα απέτιαν σχεδόν πάντα φόρο τιμής στο βασιλιά ή τον αυτοκράτορα, από τον οποίο δεν έλειπαν σχεδόν ποτέ οι θρησκευτικές «αποχρώσεις».
Το 18ο αι. γεννήθηκαν πολλοί από τους ύμνους που γνωρίζουμε στις ημέρες μας, ανάμεσα στους οποίους το God Save The King (που είναι ακόμα ο εθνικός ύμνος της Μεγάλης Βρετανίας), το Ο Θεός να φυλάει τον Αυτοκράτορα (το επίσημο άσμα της αυτοκρατορίας της Αυστροουγγαρίας) και το Domine, salvum fac regem (μουσικό έμβλημα της Γαλλίας μέχρι το 1792), ενώ το 19ο αι. συνετέθη στη Ρωσία το Ο Θεός να φυλάει τον τσάρο.
Η πτώση των παλαιών καθεστώτων, συνεπεία των αστικών επαναστάσεων και των εθνικών αγώνων που συγκλόνισαν την Ευρώπη στα τέλη του 18ου και καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αι., ώθησε τους λαούς στην υιοθέτηση εντονότερων μελωδιών, καθώς οι σκοποί που εξυπηρετούσαν είχαν αλλάξει: βασικός στόχος τους ήταν πλέον ο ξεσηκωμός των λαών. Για παράδειγμα, ο δικός μας εθνικός ύμνος απηχεί τον ξεσηκωμό μας εναντίον των Τούρκων. Το πιο διάσημο από αυτά τα έργα, που αποτελούν κατά κάποιο τρόπο συμπυκνώσεις του συλλογικού συναισθήματος, είναι η περίφημη Μαρσεγιέζ (η Μασσαλιώτιδα) που συνετέθη το 1792, η οποία δεν επελέγη μόνο από τη Γαλλία για να αποτελέσει τον εθνικό ύμνο της, αλλά επιπλέον ανακηρύχτηκε σύμβολο για τους εξεγερμένους όλου του κόσμου. Στη συνέχεια, το επαναστατικό πνεύμα μεταδόθηκε στη Λατινική Αμερική, όπου οι εξεγέρσεις που προκάλεσε επέφεραν το τέλος της αποικιοκρατίας σε εκείνη την περιοχή της υφηλίου. Ήταν φυσικά αναμενόμενο το ότι πολλοί από αυτούς τους λαούς, όταν ανέκτησαν την ανεξαρτησία τους, επέλεξαν ως μελωδικό έμβλημα του νεοσύστατου κράτους κάποιες συγκινητικές στροφές που απαθανάτιζαν τον απελευθερωτικό αγώνα. Τέλος, τον 20ό αιώνα ήρθε η σειρά της Αφρικής: κάποια από τα αφρικανικά έθνη τιμούν με τους επίσημους ύμνους τους τη μνήμη των αγωνιστών και τα κατορθώματά τους εναντίον των αποικιοκρατικών δυνάμεων.
«Ο αετός της Αυστρίας ξεπουπουλιάστηκε».
Ως εκ τούτου, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η φράση «το ηρωικό σθένος που έκανε τον άγριο Ισπανό να υποκύψει», η οποία ακούγεται στον ύμνο του Ισημερινού (Εκουαδόρ), ούτε το γεγονός ότι ο ύμνος του Περού καλεί το λαό «να σπάσει το σκήπτρο της Ισπανίας». Στον ιρλανδικό ύμνο γίνεται αναφορά στο «σαξονικό εχθρό»· οι Ιταλοί τραγουδούν περήφανα ότι «ο αετός της Αυστρίας ξεπουπουλιάστηκε», ενώ στον ύμνο της Ανδόρας γίνεται αναφορά στην παλιά αραβική απειλή.
Αντιθέτως, δε διακρίνουμε καμία εκδικητική διάθεση στους ύμνους των πρώην αποικιών της Μεγάλης Βρετανίας οι οποίες, αφού απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, απετέλεσαν μέρος της Κοινοπολιτείας. Και αυτό γιατί τα κράτη αυτά δεν αποκήρυξαν τα βρετανικά σύμβολα. Μάλιστα, το God Save The Queen εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε κάποιες από τις πρώην αποικίες, αλλά και ως μελοποιημένο ποίημα στη Νέα Ζηλανδία, παράλληλα με το God Defend New Zealand.
Ωστόσο, αυτές οι επιβλητικές συνθέσεις δε χρησιμεύουν αποκλειστικά ως εγκώμιο του εκάστοτε μονάρχη και ως έναυσμα για την εκθρόνιση των τυράννων. Ο ύμνος του Ισραήλ για παράδειγμα (ο οποίος συνετέθη πριν από τη δημιουργία του σημερινού εβραϊκού κράτους) προβάλλει εδαφικές διεκδικήσεις, εφόσον εκφράζει τον πόθο και την ελπίδα των Εβραίων να επιστρέψουν στη Γη της Επαγγελίας. Στην πρώην ΕΣΣΔ είχε καθιερωθεί από το 1944 ένα προπαγανδιστικό κείμενο του Σεργκέι Μιχαλκόφ, στο οποίο ο ποιητής εξέφραζε την ελπίδα το κόμμα του Λένιν να κατορθώσει να οδηγήσει το λαό στην οριστική νίκη του κομμουνισμού.
Συγκίνηση για τη σημαία.
Ένας από τους πιο διάσημους εθνικούς ύμνους είναι αυτός των ΗΠΑ, που κάνει μνεία στον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Ο ποιητής που συνέθεσε τα λόγια, ο Φράνσις Σκοτ Κέι (1779-1843), έδωσε μορφή στη δυνατή συγκίνηση που ένιωσε ο αμερικανικός λαός όταν πληροφορήθηκε ότι, μετά από έναν καταστροφικό βομβαρδισμό στο φρούριο Μακ Χένρι της Βαλτιμόρης, η σημαία των ΗΠΑ είχε παραμείνει ανέπαφη και συνέχιζε να κυματίζει περήφανα στην κορυφή του κάστρου. Σε άλλες χώρες, για παράδειγμα στη Νορβηγία, δεν τους αρκεί η χρησιμοποίηση ενός χαρακτηριστικού ηρωικού επεισοδίου της εθνικής ιστορίας ως συμβόλου των αρετών του λαού, αλλά διατρέχουν, στους στίχους του ύμνου τους, ολόκληρη την ιστορία του έθνους. Και οι Ιταλοί αναφέρουν κάποιους από τους σημαντικούς σταθμούς της ιστορίας τους, παρεμβάλλοντας πού και πού κάποια στοιχεία από τη μυθολογία της αρχαίας Ρώμης. Με δυο λόγια, οι ύμνοι συχνά μετατρέπονται σε τεκμήριο της ταυτότητας των λαών που εκπροσωπούν.
Κάποιες φορές όμως, οι νότες και οι στίχοι που βγαίνουν από το στόμα των πολιτών που ψάλλουν τον εθνικό ύμνο υψώνονται πάνω από τα ανθρώπινα ζητήματα. Μάρτυρες και άγιοι πρωταγωνιστούν στο μουσικό έμβλημα του Βατικανού, ενώ σε πολλές ισλαμικές χώρες αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής είναι –ποιος άλλος;– ο Αλλάχ. Ο ύμνος του Μπουτάν μιλά για ένα δράκο, ενώ της Σενεγάλης για έναν κόκκινο λέοντα που βρυχάται.
Αυτοί που έχουν μόνο μουσική.
Κάποιοι άλλοι παρουσιάζουν άλλου είδους ιδιαιτερότητες, οι οποίες γίνονται αντιληπτές μόνο με μια πιο προσεχτική ματιά. Το επίσημο άσμα της Ολλανδίας, για παράδειγμα, είναι δομημένο γύρω από μια ακροστιχίδα: αν ενωθούν τα αρχικά γράμματα κάθε στροφής, θα σχηματιστεί το όνομα Willem van Nassov, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ύμνος. Ο Γουλιέλμος ντ’ Όραντζ (1554-1619), όπως είναι αλλιώς γνωστός, ήταν ο αρχηγός της εξέγερσης εναντίον των Ισπανών. Ακόμα πιο αξιοπερίεργος είναι ο ύμνος της Σλοβενίας, που έχει συντεθεί σε μορφή «καλλιγραφήματος», κατά τα πρότυπα της εικονιστικής ποίησης: συγκεκριμένα, οι στίχοι του ποιήματος, που τιτλοφορείται Πρόποση, σχηματίζουν τη μορφή ενός ποτηριού.
Η ιδιαιτερότητα του βρετανικού εθνικού άσματος έγκειται στην ελαφρά μεταβολή των στίχων κάθε φορά που ένας μονάρχης αρσενικού γένους διαδέχεται στο θρόνο μια βασίλισσα ή το αντίστροφο. Στις ημέρες μας, οι υπήκοοι της Ελισάβετ Β΄ ψάλλουν το God Save The Queen, αν και στην ιστορία της χώρας η εκδοχή που έχει ακουστεί περισσότερο είναι το God Save The King. Η αλλαγή του τίτλου δεν είναι η μόνη μεταβολή που υφίσταται το κείμενο, εφόσον προφανώς αναπροσαρμόζεται κάθε φορά και το γένος όλων των προσωπικών και κτητικών αντωνυμιών.
Ελάχιστα είναι τα κράτη που δε συνοδεύουν το εθνικό μουσικό έμβλημά τους με λόγια, και συνήθως πρόκειται για κράτη που συστήθηκαν πρόσφατα, όπως το Κόσσοβο και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελεί η Ισπανία, που, αν και αποτελεί ένα από τα παλαιά κράτη της Ευρώπης, διαθέτει ορχηστρικό (χωρίς λόγια) ύμνο. Ορχηστρικός επίσης είναι και ο ύμνος του Αγίου Μαρίνου (Σαν Μαρίνο), του μικροσκοπικού κρατιδίου στη βορειοανατολική Ιταλία, αν και πολλοί από τους πολίτες του έχουν αποστηθίσει ένα κείμενο που συνέθεσε ο νομπελίστας ποιητής Τζοσουέ Καρντούτσι (1835-1907).
Αρνούνται να σηκώσουν το χέρι.
Πολλοί εθνικοί ύμνοι έχουν προκαλέσει έριδες. Στο Ισραήλ για παράδειγμα, η αραβική μειονότητα του πληθυσμού δηλώνει ότι της είναι αδύνατον να ταυτιστεί με ένα ποίημα αφιερωμένο στα άτομα στα οποία πάλλεται «η εβραϊκή ψυχή». Στο Μαυροβούνιο, πολλοί είναι εκείνοι που αποκηρύσσουν τον εθνικό ύμνο της χώρας, εξαιτίας των μεταβολών που επέβαλε στους στίχους ο φασίστας πρόεδρος Σέκουλα Ντρλγιέβι (1884-1945), οι οποίες παραμένουν ακόμα σε ισχύ. Από την άλλη, στο κρατίδιο του Λιχτενστάιν αρκετοί πολίτες κατακρίνουν τη συνήθεια να υψώνει κάποιος το δεξί χέρι, όταν γίνεται αναφορά στον πρίγκιπα της χώρας, εξαιτίας της ομοιότητας της χειρονομίας με το ναζιστικό χαιρετισμό.
Από την άλλη, κάποιοι στις ΗΠΑ ζήτησαν την κατάργηση του πασίγνωστου The Star-Spangled Banner και την αντικατάστασή του από κάποιο πιο εύκολο στην ερμηνεία, γιατί θεωρούσαν ότι οι υπερβολικά υψηλές νότες του το έκαναν ιδιαίτερα δύσκολο. Ο ύμνος της Αυστρίας χρειάστηκε να διορθωθεί, για να γίνει πιο πολιτικά ορθός, επειδή σε κάποια σημεία οι στίχοι θεωρούνταν σεξιστικοί – γεγονός αρκετά ειρωνικό, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους ύμνους παγκοσμίως που είναι γραμμένος από μια γυναίκα: την ποιήτρια Πάουλα βον Πρεράντοβιτς (1887-1951).
Ενάντια στη θέλησή τους.
Ωστόσο, για την αντικατάσταση ενός εθνικού άσματος χρειάζεται κάτι περισσότερο από μια απλή διάσταση απόψεων. Στις χώρες που συνέβη κάτι τέτοιο, συνήθως συνέπεσε με τη ριζική αλλαγή πολιτικού καθεστώτος, επειδή ο προηγούμενος ύμνος ήταν στενά συνδεδεμένος με το απερχόμενο καθεστώς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Ρωσία, που άλλαξε το περιεχόμενό του με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, και το Ιράκ, που έκανε το ίδιο μετά την πτώση του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν.
Όσο για τους δημιουργούς, παρ’ όλο που οι περισσότεροι ανταμείφθηκαν με τιμές και χρηματικές απολαβές για την ανυστερόβουλη επίδειξη πατριωτικού πνεύματος, δεν είχαν όλοι την ίδια τύχη· κάποιοι μάλιστα έγραψαν τους στίχους ενάντια στη θέλησή τους! Ο πιο άτυχος απ’ όλους υπήρξε ο Κλοντ-Ζοζέφ Ρουζέ ντε Λιλ (1760-1836), αξιωματικός του γαλλικού στρατού και θιασώτης της μοναρχίας, που είδε το έργο του, το Πολεμικό άσμα για τη στρατιά του Ρήνου, να μετατρέπεται σε επίσημο άσμα των επαναστατών! Ο λόγος που το άσμα έγινε γνωστό ως Μασσαλιώτιδα είναι απλούστατα ότι οι πρώτοι που το τραγούδησαν υπήρξαν οι ρεπουμπλικάνοι από τη Μασσαλία. Το πιο ειρωνικό είναι ότι ο δημιουργός στη συνέχεια καταδιώχτηκε από τους ίδιους που χρησιμοποιούσαν το έργο του ως σύμβολο της πατρίδας.
πηγή: focusmag.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου