Φοιτητικές εξεγέρσεις με όνομα

Στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους μετά την ανεξαρτησία και το ξεκίνημα του ειρηνικού, εθνικού βίου πολλές φορές διάφορα πολιτικά γεγονότα που συνοδεύονταν από διαδηλώσεις, συγκρούσεις, ακόμα και εμφύλιες διαμάχες απέκτησαν «όνομα». Τις περισσότερες φορές από το μήνα που έγιναν, άλλες από τα πρόσωπα που ενεπλάκησαν ή το θέμα που τις προκάλεσε. Ας θυμηθούμε τα Σεπτεμβριανά (επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 για το Σύνταγμα), τα Οκτωβριανά (λαϊκός ξεσηκωμός και έξωση του Όθωνα, 1862), ή τα Παρκερικά (1850), τα Σιμωνιακά (1875) και πολλά άλλα.



Από τα γεγονότα «με όνομα» αυτή τη βδομάδα, τιμώντας την 38η επέτειο από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, θα ασχοληθούμε με εξεγέρσεις, συγκρούσεις και μεγάλες διαδηλώσεις όπου πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι φοιτητές και σπουδαστές της Αθήνας.

Για λόγους οικονομίας του χώρου θα προσπεράσουμε τις μεγαλειώδεις φοιτητικές κινητοποιήσεις των αρχών της δεκαετίας του 1960 για τη Παιδεία, τις καταλήψεις της Νομικής επί Χούντας, τις μαθητικές κινητοποιήσεις του 1990-1991, το τεράστιο φοιτητικό κίνημα κατά του νόμου πλαισίου (ν. 815) το 1979 και άλλα πολλά και θα ασχοληθούμε με τα Σκιαδικά της τελευταίας Οθωνικής περιόδου, τα Ευαγγελικά και Ορεστειακά με ιδεολογικό υπόβαθρο τη διαμάχη καθαρευουσιάνων και δημοτικιστών, τα φοιτητικά Γυμναστικά του 1907 και τέλος την εξέγερση του Πολυτεχνείου το Νοέμβρη του 1973 που ξεκίνησε ως φοιτητική διαμαρτυρία και μετεξελίχθηκε σε αντιδικτατορική εξέγερση που πνίγηκε στο αίμα από τη Χούντα των Συνταγματαρχών.

Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι πως, εκτός από τα Σκιαδικά, οι άλλες τέσσερις φοιτητικές αναταραχές έλαβαν χώρα κατά το μήνα Νοέμβριο. Αυτό δε που αγγίζει τα όρια της σατανικής σύμπτωσης είναι πως στις 17 Νοεμβρίου 1941 έγιναν στην κατοχική Αθήνα εκτεταμένες και μαζικές κινητοποιήσεις των φοιτητών (περισσότεροι από 4.000 έλαβαν μέρος, κυρίως σπουδαστές του Πολυτεχνείου), με διαδηλώσεις, απεργίες και άλλες αγωνιστικές εκδηλώσεις, ακόμα και συγκρούσεις με τα ένοπλα τμήματα των δυνάμεων κατοχής που μάλιστα είχαν και τεράστια επιτυχία, αφού ικανοποιήθηκαν τα περισσότερα αιτήματα των φοιτητών. Ήταν η πρώτη μεγάλη και μαζική πράξη αντίστασης στην Ελλάδα και η πρώτη απεργία και μάλιστα επιτυχής στην κατεχόμενη από τα ναζιστικά στρατεύματα Ευρώπη.

Σκιαδικά (πηγή: asprilexi.com)

Με τον όρο Σκιαδικά έμειναν στην ιστορία του τόπου οι εκτεταμένες συγκρούσεις της χωροφυλακής και των μαθητών και σπουδαστών της Αθήνας στις 10 και 11 Μαΐου 1859 (πρωθυπουργός Αθανάσιος Μιαούλης και υπουργός Παιδείας Χαράλαμπος Χριστόπουλος). Για το όνομα αυτό αφορμή έδωσε μια ρητορική κορώνα του υπουργού εξωτερικών Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (στη φωτογραφία) που ζήτησε την στήριξη της ντόπιας παραγωγής και έφερε ως παράδειγμα τα σιφνιώτικα σκιάδια (ψάθινα καπέλα) που παραμερίζονταν στην προτίμηση των αγοραστών έναντι των εισαγομένων. Επί δυο μέρες έγιναν επεισόδια στο Πεδίον του Άρεως, στο Πανεπιστήμιο και έξω από το υπουργείο Εσωτερικών με πρωτοστατούντες τους διαμαρτυρόμενους φοιτητές και μαθητές και γρήγορα οι εκδηλώσεις μετεξελίχθηκαν σε αντιβασιλικές. Τελικά τα πνεύματα ηρέμησαν όταν ο φρούραρχος Αθηνών διέλυσε με τα όπλα τους συγκεντρωμένους, απολύθηκε ο διευθυντής της Αστυνομίας και αφέθηκαν ελεύθεροι οι συλληφθέντες φοιτητές.

Η λέξη για το πλατύγυρο ψάθινο καπέλο σκιάδιο προέρχεται από την αρχαία ελληνική σκιάδειον (εσφαλμένη ελληνιστική γραφή σκιάδιο) που με τη σειρά της προέρχεται από την σκιά, λέξη Ομηρική με Ινδοευρωπαϊκή ρίζα *sk(a)i-(πβ. Σανσκριτικά chaya και ιρανικά saya).

Εκτός από τα Σκιαδικά και το σκιάδι η λέξη σκιά δίνει και το ρήμα σκιάζω (φοβίζω – «δεν τη σκιάζει φοβέρα καμιά», αλλά και κάνω σκιά με διαφορετική προφορά), τα επίθετα σκιερός και σκιώδης (σκιώδης κυβέρνηση, μεταφραστικό δάνειο από το αγγλικό shadow government), σκίουρος (ελληνιστικό, κάνει σκιά με την ουρά του), σκιάχτρο και άλλα.

Η λέξη έχει χρησιμοποιηθεί στη λογοτεχνία με γνωστότερο το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη «Οι αγένειοι δόκιμοι της τρικυμίας/οι δρομείς που διάνυσαν τα ουράνια μίλια/οι Ερμήδες με το μυτερό σκιάδι/και του μαύρου καπνού το κηρύκειο».


Ευαγγελικά (πηγή: asprilexi.com)

Τα Ευαγγελικά είναι τα σοβαρά και αιματηρά επεισόδια που έγιναν στην Αθήνα στις 8 Νοεμβρίου 1901 (στη φωτογραφία: Απεικόνιση των «Ευαγγελικών» επεισοδίων στον Τύπο της εποχής) με αφορμή τη δημοσίευση από την εφημερίδα «Ακρόπολις» του Βλάση Γαβριηλίδη της Καινής Διαθήκης μεταφρασμένης στη Δημοτική. Ήταν τόσο σφοδρά τα επεισόδια που προκάλεσαν την πτώση της κυβέρνησης του Γεωργίου Θεοτόκη (υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης).

Προέρχεται από τη λέξη ευαγγέλιο που είναι σύνθετη από το πανάρχαιο εὖ (απαντάται και στις Μυκηναϊκές πινακίδες και έχει Ινδοευρωπαϊκή προέλευση με θέμα *we-su-, καλός) και άγγελος (ήδη στις Μυκηναϊκές πινακίδες a-ke-ro, άγνωστης, ίσως ανατολικής προέλευσης).

Αρχικά είχε τη σημασία αμοιβή για καλή είδηση ή αναγγελία (Μπαμπινιώτης), ή με τη πιο λαϊκή εκδοχή συγχαρίκια (Όμηρος Οδύσσεια ξ, 152-3: «ὡς νεῖται Ὀδυσεύς·εὐαγγέλιον δέμοι ἔστω αὐτίκ᾽, ἐπείκεν κεῖνος ἰὼν τὰἃδώμαθ᾽ἵκηται·» - «πως ο Δυσσέας έρχεται· κι όσο για συχαρίκια, ευτύς που στα παλάτια του ο αφέντης σου πατήση» - Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη).

Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους έχει τη σημασία της καλής είδησης και γι’ αυτό χρησιμοποιείται από τους χριστιανούς ως το χαρμόσυνο μήνυμα του ερχομού του Χριστού. (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης).

Μάλιστα, καθώς τα Ευαγγέλια περιέχουν το σύνολο σχεδόν της Χριστιανικής διδασκαλίας και αποτελούν οδηγό ζωής για τους Χριστιανούς, η λέξη έλαβε και μεταφορική σημασία. Έτσι λέμε «Ευαγγέλιο τα λόγια σου», εννοώντας ότι έχουν θεμελιώδη αξία. Γνωστές είναι επίσης οι φράσεις χαράς ευαγγέλια και αλλουνού παπά ευαγγέλιο


Ορεστειακά (πηγή: asprilexi.com)

Ως Ορεστειακά έμειναν στη νεοελληνική ιστορία οι σφοδρές συγκρούσεις που έγιναν το Νοέμβριο του 1903 (πρωθυπουργός Δ. Ράλλης, υπουργός Παιδείας Θ. Φαρμακόπουλος) μεταξύ φοιτητών και αστυνομίας για την προάσπιση της αρχαίας παράδοσης, με αφορμή την παράσταση της «Ορέστειας» του Αισχύλου μεταφρασμένης στη δημοτική (στη φωτογραφία: Το πρόγραμμα της παράστασης). Τα γεγονότα αυτά αποτελούσαν φυσική συνέχεια των Ευαγγελικών του 1901 και σηματοδοτούσαν τις ανησυχίες του συντηρητικού κατεστημένου για την άνδρωση του κινήματος του δημοτικισμού.

Η λέξη προέρχεται από την Ορέστεια (τριλογία του Αισχύλου από τις τραγωδίες Αγαμέμνων, Χοηφόροι και Ευμενίδες) με πρωταγωνιστή τον Ορέστη, το γιο του Αγαμέμνονα που το όνομά του σημαίνει ό,τι και το επίθετο ορεινός. Ο Φώτιος γράφει πως ορέστης είναι ο «εν όρεσι διαιτώμενος».

Τέλος η λέξη όρος (το) απαντάται στις Μυκηναϊκές πινακίδες o-re-a2 και στον Όμηρο και προέρχεται από το ρήμα ὂρνυμι (εγείρω, ορμώ, Ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, ρίζα *er-θέτω σε κίνηση – Μπαμπινιώτης)


Πολυτεχνείο (πηγή: asprilexi.com)

Το τριήμερο 14-17 Νοέμβρη 1973 έλαβε χώρα η σημαντικότερη και μαζικότερη πράξη αντίστασης κατά της απριλιανής στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα. Ήταν τα γεγονότα που έμειναν στην ιστορία σαν το Πολυτεχνείο 1973. Για την ιστορία και μόνο «πρωθυπουργός» ήταν, ο δοτός της Χούντας, Σπύρος Μαρκεζίνης και υπουργός Παιδείας, ο πολιτικός φίλος του «πρωθυπουργού», Παναγιώτης Σιφναίος.

Ο όρος Πολυτεχνείο ή Πολυτεχνείον επί το λογιώτερον, προέρχεται από το Πολυτεχνικόν σχολείον με συμφυρμό, δηλαδή συγχώνευση των αρχικών συλλαβών της μιας λέξης και των τελευταίων της άλλης. Το δε Πολυτεχνικόν σχολείον είναι μεταφραστικό δάνειο από την ελληνογενή έκφραση της Γαλλικής École Polytechnique που αφορούσε στη σχολή που είχε ιδρυθεί το 1794 από την επανάσταση.

Η σύνθετη λέξη προέρχεται από το επίθετο πολύς και το ουσιαστικό τέχνη. Το «πολύς» απαντάται στις Μυκηναϊκές πινακίδες (po-ru-) και προέρχεται από την Ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ple- δηλαδή γεμάτος, πλήρης που έδωσε και τα πίμπλημι (γεμίζω), πλήρης, πλείστος, πληθύς της αρχαίας Ελληνικής και πολλά άλλα σε άλλες γλώσσες. Η λέξη τέχνη προέρχεται από την Ινδοευρωπαϊκή ρίζα *teks- πελεκώ, κατεργάζομαι το ξύλο που έδωσε όλα τα παράγωγα και σύνθετα της τέχνης, αλλά και λέξεις όπως τέκτονας, Dechsel (=αξίνα στη Γερμανική), texere (υφαίνω, Λατινική) και textus (αρχική έννοια ύφανση, ύφασμα, αργότερα ύφος, αφήγηση, κείμενο, Λατινική) και φυσικά τα texte (Γαλλική) και text (Αγγλική) που σημαίνουν κείμενο (Μπαμπινιώτης).

Εκτός από τα σχετικά με την εκπαίδευση πολυτεχνικός (πολυτεχνικές σχολές) και άλλα, έχουμε και τα πολυτεχνίτης (στη φράση πολυτεχνίτης και ερημοσπίτης), πολυτεχνάς (παλιά γλώσσα, στην παροιμία «που πηγαίνεις κακή τύχη; - Στου πολυτεχνά το σπίτι.», πολυτέχνης (πολυτεχνίτης, αρχαία), πολυτεχνία (δεξιότητα στις τέχνες), πολυτεχνισμός (παλαιότερο, ικανότητα άσκησης πολλών τεχνών), πολύτεχνος, πολυτέχνως (επίρρημα της αρχαίας).

Γυμναστικά (πηγή: asprilexi.com)

Με τον όρο Γυμναστικά είναι γνωστά τα γεγονότα που συντάραξαν το Πανεπιστήμιο το Νοέμβριο του 1907 (πρωθυπουργός Γεώργιος Θεοτόκης, υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης). Με αφορμή την κακή συμπεριφορά του διευθυντή του πανεπιστημιακού Γυμναστηρίου προς τους φοιτητές και το γεγονός πως η παρακολούθηση του μαθήματος της γυμναστικής ήταν υποχρεωτική για τους φοιτητές και προαπαιτούμενο για να δώσουν εξετάσεις στα υπόλοιπα μαθήματα ξέσπασαν συλλαλητήρια, μαζικές απεργίες και καταλήψεις πανεπιστημιακών κτιρίων με αίτημα την απομάκρυνση του διευθυντή.

Με τη λέξη γυμναστική έχουμε ασχοληθεί και σε σχετικό λήμμα. Εκτός από την προέλευσή της από το γυμνός και τη κοινή καταγωγή με το Γυμνάσιο (βλ. παλαιότερη σχετική λέξη) μπορούμε να πούμε πως ήδη τον 5ο π.Χ. αιώνα το επίθετο γυμναστικός είχε την σημασία του ικανού στις γυμναστικές ασκήσεις (Ιπποκράτης, Περί Αφόρων, 1242), ενώ το θηλυκό του επιθέτου εννοεί ήδη την γυμναστική τέχνη (σήμερα μόνο γυμναστική, το οικείο μάθημα στο σχολείο). Στην Μεσαιωνική Ελληνική το ρήμα γυμνάζω είχε τη σημασία εξασκώ κάποιον σε κάτι (Διγενής, «πολέμου γυμνασμένους»).

Πολλές οι εκφράσεις με τη λέξη: γυμναστικές επιδείξεις, σουηδική γυμναστική, ρυθμική γυμναστική, ενόργανη γυμναστική, αεροβική γυμναστική (μεταφραστικό δάνειο από το αγγλικό aerobics (ελληνογενές). Η λόγια λέξη σωμασκία δεν ευδοκίμησε και τελικά επικράτησε η γυμναστική.

Επίσης μέσω του λατινικού gymnasticus (δάνειο από την Ελληνική) πέρασε και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Gymnastic (αγγλικά), gymnastique (γαλλικά), gymnastik (δανικά, σουηδικά κλπ), гимнастический (ρωσικά) και άλλα.